ravotr

donderdag 17 oktober 2013

Op de hoorzitting waar over het bezwaar tegen de intocht van Sinterklaas werd gesproken, werd duidelijk hoe veel terrein degenen die bezwaar maken tegen Zwarte Piet als onderdeel vanhet Sinterklaasfeest al hebben gewonnen. In een nog o kortgeleden vrijwel onaantastbare traditie zijn grote bressen geslagen. Tegelijk wordt deze week – en ook vandaag – duidelijk hoe groot en fel de weerstand tegen toch maar een s bescheiden verandering in de goede richting is en zal zijn. De strijd tegen de Zwarte-Piet-traditie en tegen het ermee verknoopte racisme gaat door. Maar een overwinning op dat racisme is in korte tijd een stuk minder ondenkbaar geworden.

Op de hoorzitting waren mensen die via een bezwaarschrift de gemeente Amsterdam willen bewegen om de intocht niet te laten doorgaan vanwege de rol van Zwarte Piet. Die rol impliceert racistische beeldvorming. Eén van de bezwaarmakers, Sunny Bergman, raakt de kern: “De kinderen van mijn Surinaamse beste vriendin kwamen geëmotioneerd thuis na het Sinterklaasfeest. Ze vroegen zich af waarom ze dom waren. Zwarte Piet gedroeg zich immers ook zo dom.” Dit is dus geen bezwaar dat zich vooral richt tegen historische achtergronden van de traditie, maar in wat die traditie nú aanricht aan leed, vanwege een stereotype rolverdeling waarin een witte wijze bisschop staat tegenover domme knechten die allemaal zwart zijn. Bezwaarmaker Quinsy Gario sprak van “openlijke discriminatie”, en daar heeft hij gelijk in.

Interessant is de reactie van de gemeente. Volgens iemand die namens de burgemeester het woord deed, was er in het feest “juridisch gezien geen discriminatie” te bespeuren. Dat zegt natuurlijk niets over het discriminerend karakter van het feest; maar hooguit over de juridische invulling van dat begrip. Feitelijk zeg je op zo ‘n manier dat bepaalde vormen van discriminatie geen juridische betekenis gebben en dus kennelijk ‘toelaatbaar’ zijn. Dat weten we dan ook weer.

Interessant is een reactie vanuit het comité dat de intocht organiseert zelf: “Er zijn mensen die zich gekwetst voelen. Dat is nooit onze bedoeling geweest. We willen naar een Sinterklaasfeest voor iedereen.” Dat is een erkenning dat het Sinterklaasfeest nu dus niet ‘voor iedereen’ is, en dat de gekwetstheid van mensen er toe doet. Het comité staat dus open voor verandering, maar “voor daadwerkelijke verandering is tijd nodig”. Op het moment dat steunpilaren van een traditie enkel nog zeggen dat ze nooit iemand hebben willen kwetsen, maar dat mensen nog even geduld moeten hebben, is de traditie inhoudelijk feitelijk al prijsgegeven. Zwarte Piet zal – zo kun je de opstelling van het comité vertalen – in haar huidige vorm verdwijnen en vervangen worden door iets dat niet zo kwetsend is. Het zal alleen nog niet metéén gebeuren. Geduld is het devies. Natuurlijk is er voor zulk geduld geen reden; het is juist de druk van bezwaarmakers als Gario, hun óngeduld zo je wilt, die ertoe heeft geleid dat de discussie nu al is waar die is.

De woordvoerder van de burgemeester zegt nog iets opmerkelijks. “Aan de traditie kunnen we niet zoveel veranderen. Maar we willen kijken naar de toekomst.” De suggestie dat tradities tamelijk onveranderlijk zijn is echter onzin. Joop.nl heeft een filmpje van de Sinterklaasintocht uit 1935 geplaatst. We lezen: “in die tijd kende het Sinterklaasverhaal maar één Zwarte Piet. Later is deze ‘traditie aangepast en nu beschikt Sinterklaas over tientallen zo niet honderden Zwarte Pieten”. Iemand heeft ooit bedacht dat er iets moest veranderen, want zoiets gaat nooit helemaal ‘vanzelf’. Een ander voorbeeld is de verandering die het Sinterklaasfeest op Curacao heeft ondergaan, iets dat Aart G. Broek uiteenzet, eveneens op Joop. Na een antikoloniale opstand was een tijdje elke rol zwartgekleurd ingevuld, dus ook Sinterklaas. Enkele jaren was Sinterklaas weer wit en de Pieten zwart. Maar sindsdien is de zaak blijven bewegen, en het wordt jaarlijks kleurrijker Inclusief gekleurde, en dus niet langer gegarandeerd zwarte, Pieten. Tradities veranderen, soms vrij snel. En de gemeente Amsterdam kan dus kiezen: een rechtmatige verandering dwarsbomen door Sinterklaasintochten in de huidige opzet te blijven faciliteren; of haar toestemming voor het discriminatoire ritueel loslaten en daarmee ruimte helpen bieden voor een wijziging van de traditie. Ze kan kiezen tussen Zwarte Piet als deel van het feest enerzijds, het tegenwerken van discriminatie anderzijds. Allebei tegelijk kan dus niet.

Symptomatisch voor de kracht die de weerstand tegen Zwarte Piet intussen heeft bereikt, is al de wijze waarop media erover berichten. “Van der Laan in gesprek met voor- en tegenstanders van Zwarte Piet”, zo schrijft de NRC. Ooit waren er geen ‘voorstanders en tegenstanders’ in deze evenwichtige zin; er was de volstrekte acceptatie van de Zwarte Piet-traditie, zonder er zelfs maar over na te denken. Wie zich eraan stoorde of erdoor werd gekwetst, zei niets en hield zich groot. Nu zijn er openlijk twee kanten in een maatschappelijk debat dat in de volle breedte van de maatschappij wordt – en moet een burgemeester voor zijn geloofwaardigheid beiden te woord staan. Het is opmerkelijk. Het is positief. Het is bereikt door strijd, vanuit Surinaamse en Antilliaanse gemeenschappen in Nederland zelf, ondersteund door sympathisanten en antiracisten waaronder de organisatie Doorbraak vermelding verdient. Die heeft bijvoorbeeld ook tot het bijwonen van de hoorzitting van vandaag opgeroepen.

Gestreden is de strijd daarmee geenszins. Er vindt in media, sociaal en anderszins, een felle discussie plaats. Maar de toonzetting van degenen die Zwarte Piet blijven hooghouden is schril, defensief-agressief, vaak honend. Het is duidelijk de toon van mensen die zich tot hun eigen verbijstering in de verdediging geduwd voelen, terwijl ze tegelijk weten dat nog steeds een overgrote meerderheid eerder aan hun kant dan die van de tegenstanders staat. Ze voelen brede passieve steun   in de maatschappij, maar zijn tegelijk uit hun evenwicht door de kracht van de plots opgestoken tegenstand. Racistische stukken tradities die zich opeens inhoudelijk moeten verdedigen tegen doorleefde, maar tegelijk ook doordachte bezwaren, hebben duidelijk aan argumenten niet genoeg en moeten het dus deels van beledigingen hebben. Het is tekenend.

Hilarisch is bijvoorbeeld het excuus dat de zwarte gezichten van de Pieten veroorzaakt worden door het roep van de schoorsteen. Her en der wordt dat natuurlijk opgewekt weerlegd: krijg je van schoorstenen dan ook dikke lippen, kroeshaar en een nep-Surinaams accent, zoals nog niet zo lang geleden gangbaar was bij Zwarte Pieten? En hoe kan het zijn dat de Pieten al zwart zijn op de boot vanuit Spanje? Als je deze punten maakt, wees dan niet verbaasd dat je schampere boosheid krijgt als reactie, compleet met klachten over het treurige niveau van de discussie. Echt treurig is natuurlijk vooral het niveau van een argument dat een duidelijke verwijzing naar een donkere huidskleur wil wegredeneren met praatjes over roetvegen. Als roet echt de kern is, geef de Pieten dan drie roetvegen op hun verder ongeschminkte gezicht, zoals al iemand heeft gesuggereerd.

Voor zover er nog wel serieuzere argumenten worden aangedragen, zijn ze niet erg ter zake. Natuurlijk regent het dan historische verwijzingen. Naar de bisschop van Myra bijvoorbeeld waarop de traditie deels is gebaseerd, die – zo werd mij in ernst verteld – zijn slaaf nota bene had vrijgekocht. De slaaf was zo dankbaar dat hij bij de goede heilige man besloot te blijven. Hoe kunnen tegenstanders dan zeggen dat slavernij er iets mee van doen had? Als je daar tegenin brengt dat het vrijlaten van een slaaf de aanwezigheid van slavernij als norm niet weerlegt maar eerder illustreert – een uitzondering die de regel bevestigt – is woede vanwege deze ‘discussietruc’ de reactie. Immers het vrijlaten liet zien dat de voorloper van Sint helemaal geen wrede slavenhouder was… De narigheid is echter dat de kritiek op Zwarte Piet niet is dat Sint een wrede slavenhouder was, maar dat de beeldvorming van een witte bisschop hoog te paard, omgeven door een menigte zwarte, hardwerkende en domme knechten, racistisch is, racistische stereotypen bevestigt en versterkt en daardoor mensen kwetst. En ja, in die stereotypes wordt wel degelijk verwezen naar eerdere beeldvorming over slavernij. Die heeft niet alleen werkelijk bestaan, met een flinke Nederlandse riol; die heeft in de opzet van het Sint-en-Piet-gebeuren, en op de bijbehorende beeldvorming, wel degelijk effect gehad. Daar veranderen uiteenzettingen over die aardige Myra-bisschop niets aan.

Vermeldenswaardig is nog een cultuurhistorisch gefundeerde poging om het kwalijke karakter van de Zwarte-Piet-traditie te weerleggen. “Zwarte Piet is nooit een slaaf geweest”, aldus de kop in het betoog van Arnold-Jan Scheer. Hij vertelt dat er in allerlei landen tradities leven waar zwartgeverfde mensen een soort carnavaleske tegenpool zijn tegenover Sinterklaas. Wel een knecht maar dan van het dwarse soort, “altijd sluwer dan de clerus, de magistraten, de intellectuelen en de mensen op posities die hem tot slaaf probeerden te maken, of met hem probeerden te sollen.” Die traditie is veel ouder dan de tijd dat Nederlandse rijken winst maakten uit slavernij en slavenhandel. Die traditie heeft voorchristelijke wortels, en met slavernijverleden en racisme heeft dat weinig te maken. Dat maakt de huidige controverse volgens hem zinledig, want “Zwarte Piet laat zich niet temmen (…) Zwarte Piet is van het volk.” Nu kunnen die voorchristelijke wortels van het verhaal best kloppen. Maar het is niet erg ter zake. De vormgeving van het Sinterklaasfeest in Nederland laat geen ontembare rebellen zien, maar wel degelijk knechten, ondergeschikten. Zwarte Piet is in de gangbare Sinterklaasversie wel degelijk ‘getemd’, en wat zwarte kinderen dus zien is een domme knecht met dezelfde huidskleur als zijzelf. Dáárin steekt het kwetsende, discriminerende en racistische karakter van deze traditie. Dat er verwante tradities zijn zonder die racistische connotatie, en dat die al heel oud zijn, is daartegen geen valide argument.

De kern van het bezwaar om Zwarte Piet als traditie te dumpen en/ of om te vormen tot iets dat niet kwetst en niet racistisch is, ligt echter niet in historische argumenten. De kern is, dat wie aan Zwarte Piet als traditie komt, de ‘Nederlandse identiteit’ aanvalt, bedreigt, ter discussie stelt. Die ‘identiteit’ moet verdedigd worden, en daar horen enkele weken per jaar openlijk uitgedragen racistische stereotyperingen kennelijk bij. Juist die verstrengeling tussen nationale identiteit en racisme maakt veel van de defensieve reacties tegelijk zo agressief, zo hatelijk van toon. Precies echter dat racisme dat de traditie behelst en waarmee die wordt verdedigt, leidt er momenteel toe dat veel mensen nog maar kort geleden van Zwarte Piet geen probleem wilden maken, nu omgaan en bereid zijn die traditie prijs te geven. Aan een traditie die van racisme druipt en door racisme verdedigd wordt, beleven zin – zodra dát goed dodelijk is – ook geen plezier meer.

Zo raakt die traditie steeds verder in de verdediging, alhoewel we er nog lang niet zijn. Maar ik durf de voorspelling aan dat volgend jaar in een hele reeks steden de intocht ter discussie staat. Over vijf jaar wordt hopelijk de Zwarte-Piet-traditie nog slechts overeind gehouden door een minderheid in en om de PVV, met het van racisme doortrokken nationale identiteitsbewustzijn dat daar zo in zwang is. Dan moeten we er intussen wel voor zorgen dat die PVV intussen niet de regeringsmacht in het land heeft overgenomen en ons alsnog verplicht om blij te staan juichen bij de Zwarten Pieten-traditie in haar antieke, racistische, verwerpelijke glorie. Ht uitdagen en ondergraven van racistische tradities zoals het Zwarte-Piet-fenomeen is juist ook in dat gevecht tegen uiterst rechts trouwens niet zonder belang.

Peter Storm