ravotr

Het is een standaardpatroon. Ergens gebeurt iets dat we als radicale en linkse mensen belangwekkend vinden. Een snel om zich heen grijpende protestbeweging bijvoorbeeld, zoals nu Nuit Debout in Frankrijk. Op Facebook begint het te gonzen, enkele alternatieve websites verspreiden berichten. Op het NOS-journaal zien we echter niets. Op Nu.nl en in de grote kranten evenmin. Dat valt natuurlijk op, en sommigen van ons constateren dat stilzwijgen. Die stilte in media roept verbazing op, verontwaardiging ook. Hoe werkt zoiets?

Vragen die dan opkomen zijn: waarom vertellen de gevestigde media niets over zoiets? Verzwijgen ze dit soort dingen welbewust? Zitten redacties te suffen? Verontwaardiging die weerklinkt: de media doen hun werk niet! De vragen zijn reëel, maar is de verontwaardiging wel zo wijs? Wie zo heel boos is dat kranten en nieuwszenders iets als Nuit Debout zo ongeveer verzwijgen, verwacht kennelijk dat zulke media bedoeld zijn om nieuws en informatie te brengen, dat we ze daarop aan kunnen spreken. Dat berust op een misvatting. Media zijn geen kanalen die ons ‘horen te’ informeren. Het zijn geen nutsinstellingen. Media zijn boven alles bedrijven, instellingen met een commercieel en institutioneel belang. Dat heeft consequenties voor de nieuwsvoorziening.

Met het bedrijfsbelang van mediaconcerns in het achterhoofd, niet vanuit een geïdealiseerd beeld van wat de media ‘horen te’ doen, kunnen we blootleggen waarom media vaak relevante informatie verzwijgen of verdraaien. Vanuit dat belang kunnen we ook zien dat dat verzwijgen en verdaaien van informatie ook grenzen kent, en dat radicalen wel degelijk mogelijkheden hebben om in te breken in de stromen non-infortmatie en desinformatie die over ons heen wordt gespoten.

Wat doet een krant? Een krant verspreidt nieuws op dagelijkse basis, en verkoopt dat door dast nieuws af te drukken op vellen papier. Dat is het beeld dat we erbij hebben. Het beeld is echter misleidend. Een bedrijf dat kranten maakt, verkoopt, daarmee niet in de eerste plaats afgedrukte nieuwsberichten aan ons. Het bedrijf verkoopt boven alles advertentieruimte aan bedrijven. Dat is veelal primaire inkomstenbron. Een krant is in essentie een pakket advertenties.

Maar omdat mensen geen geld betalen voor pakketten advertenties alléén, wordt er tussen die advertenties wat informatie gestopt, zodat mensen wat te lezen hebben tussen de advertenties door. Het nieuws in de krant is reden voor jou en mij om een exemplaar te kopen of een abonnement te nemen. Het werkt als lokmiddel, om lezers naar avertenties te krijgen zodat een krant tegen bedrijven kan zeggen: adverteer bij ons, wij bieden jullie toegang tot lezers die wij met nieuws naar jullie trekken. Een krant is boven alles advertentieruimte, gevuld door reclameboodschappen van bedrijven. Dat nieuws, de kruiswoordpuzzel, de sportberichten, het weerkaartje, de ingezonden brieven, de opiniestukken… het is bedrijfsmatig gezien bijzaak. Hoofdzaak zijn de betaalde advertenties. De grote klant van een krantenuitgever is niet de lezer, maar de adverteerder.

Daarom zijn gratis kranten als Metro en Spits ook commercieel in principe levensvatbaar. Jij en ik kunnen zo ‘n vod gratis meenemen. Wie betaalt immers? De adverteerder. Die krijgt door de massale verspreiding een groot bereik naar potentiële klanten, en daar betaalt zo ‘n adverteerder dan voor. Abonnees zijn bedrijfstechnisch dus eigenlijk overbodig. Voor commerciële omroepen geldt ongeveer hetzelfde. Muziek, films, entertainment, informatie zijn nodig om mensen te lokken, die vervolgens aan advertenties worden blootgesteld.

Met het publieke belang, een kritische rol, openbare informatievoorziening en dergelijke fraaie zaken heeft de kerntaak van deze media niets te maken. Kritische informatievoorziening is voor kranten en omroepen net zo belangrijk als gezondheid dat is voor fastfoodketen McDonalds. Dat verkoopt melige friet en kartonnen hamburgers om winst te maken, voedingswaarde is daarbij bijzaak. Met media is het net zoiets; de informatiewaarde van het gebrachte nieuws is bijzaak. Dat is een tegenstrijdigheid in medialand: datgene wat gebruikers er aan (denken te) hebben is nu juist niet datgene dat vanuit media als bedrijfstak de hoofdzaak is.

Wat betekent dit voor de nieuws- en informatievoorziening? Wat voor nieuws krijgt een plek in kranten en omroepen die vooral adverteerders tevreden moeten houden, en die sowieso rendement, ‘shareholders value’, winst najagen? Het commerciële, kapitalistische karakter van media werkt verschillende, potentieel strijdige kanten op. In de eerste plaats: omroepen en krantenfirma ‘s zijn bedrijven, waarin directies en eigenaars – niet de redacteuren, niet de journalisten, niet de drukkers – de dienst uit maken. Directies van winstgerichte bedrijven hebben doorgaans opvattingen die bij hun sociale positie passen. In de breedste zin van het woord zullen dat pro-kapitalistische, ondernemersvriendelijke en ook gezagsgetrouwe opvattingen zijn, waarin marktwerking, commercie en dergelijke de norm zijn. Dat klinkt door in het redactiebeleid, en dus in de soort van informatie die wordt gepubliceerd, de vorm waarin dat gebeurt, de gebezigde taal en dergelijke.

Dat vergt geen rechtstreekse dictatuur van de directie. Veelal zullen redacteuren een wereldbeeld hebben dat bij het wereldbeeld van management en eigenaren past. Daar zullen ze mede op zijn geselecteerd. Datzelfde geldt vervolgens ook voor de journalisten die worden aangenomen. Die zullen, gewoon vanuit hun eighen maatschappijbeeld, geen al te linkse en radicale verhalen brengen. Die zullen de handel en wandel van politici en ondernemers relevant vinden, de levens van mensen aan de onderkant veelel minder. Die zullen gevestigde politiek aandacht schenken, dissidente maatschappijkritiek en buitenpalementaire actie te marguinaal om aandacht aan te schenken, en hardere actie al gauw terorisme noemen.

Journalisten schrijven zo omdat ze echt zo denken. Journalisten die wezenlijk anders denken, krijgen geen erg belangrijkepositie bij Volkskrant of RTL. Mensen met een fundamenteel antikapitalistische kijk op de wereld, worden geen hoofdredacteur bij de NRC of de Volkskrant. Een stageplek zit er misschien in, een verdere carrière is denkbaar als de stagiaire haar of zijn antikapitalistische opvattingen gaandeweg prijsgeeft of minstens tot status van vrijetijdsbesteding reduceert. Zo werkt het winstgerichte karakter van media, gecombineerd met de positie van directeuren als managers/ ondernemers, wellicht niet als censor maar wel degelijk als filter.

Grote kranten en mediaconcerns zullen daarom zelden fundamenteel kritisch tegenover de kapitalistische orde staan. Ze zullen fundamenteel kritische geluiden veelal niet of slechts als verkoopbare rariteit aan bod laten komen. Dat media systeembevestigend nieuws brengen, is dan ook logisch. Ter verklaring daarvan is geen complot nodig.Het is gewoon systeemlogica die mensen geheel te goeder trouw tot zo ‘n opstelling brengt. Van kapitalistische media berichtgeving verweachten die antikapitalistische kritiek en actie in een gunstig of zelfs maar eerlijk – daglicht stelt, is niet erg realistisch.

Maar gelukkig speelt er nog iets heel anders. Nieuws is vanuit bezitters en management weliswaar bijzaak. Dat gebrachte nieuws moet dan ook nog systeemconform zijn om eigenaars en directies niet tegen de haren in te strijken, en omdat systeemconformisme een selectiecriterium is binnen dit type bedrijf. Maar mensen moeten het nieuws nogh wel willen lézen, anders blijft de krant onverkocht, de zender onbekeken, en de adverteerder dus verstoken van toegang tot diens publiek. Een beetje geloofwaardig moet het nieuws dus wel zijn, anders functioneert het niet meer als lokkertje richting de advertenties. Een beetje voedzaam, en niet acuut ziekmakend binnen een uur, moet het als voedsel verkochte spul dat McDonalds verkoopt om soortgelijke reden ook wijn. Anders blijven de klanten weg. Voor media geldt iets soortgelijks.

Dit betekent dat nieuws niet al te zeer in strijd moet komen met datgene wat de lezer/ kijker al weet of denkt te weten. Zaken die iedereen weet verzwijgen, dat tast die geloofwaardigheid aan. Stel je een Volkskrant voor die na 9/11 niets had bericht over de aanslagen. Stel je een RTL Nieuws voor die de predidentsverkiezingen in de VS het hele jaar door volledig verzwijgt. Veel lezers en kijkers zouden er al snel niet meer overblijven. Zaken heel anders brengen dan de algemeen bekende versie ervan, is voor de geloofwaardigheid evenmin erg goed, om soortgelijke reden. De afstand tussen het gebrachte nieuws enerzijds en de beleefde realiteit anderzijds, kan dus niet al te groot zijn. Anders loopt het bedrijfsbelang gevaar, en bij niet rechtstreeks commerciële media in ieder geval de geloofwaardigheid en dus de heilige kijkcijfers.

Precies daarom zie je deze week mondjesmaat toch stukken verschijnen over de protesten in Frankrijk, de Nuit Debout-acties en dergelijke. Negeren lukt niet meer, nu het nieuws op Facebook allang rondvliegt. Nu negeren niet meer werkt, treedt echter een ander proces in werking: onschadelijk maken van het nieuws. De radicale angel eruit halen of aan het zicht onttrekken of in het belachelijke trekken.

Dus krijgen we de pleinbezettingen in Parijs gepresenteerd als wel goedbedoeld en schattig, maar ook enigszins belachelijk. Het is aandoenlijk, al die wereldverbeteraars met hun koddige handgebaren. Maar echt werken gaat zoiets natuurlijk niet, dat is de boodschap: ze opereren immers, zo zegt de Volkskrant, “zonder leiding en duidelijk programma”  – wat juist op haar kracht wijst, maar dat snapt De Volkskrant niet. En tussen de wereldverbeteraars bevinden zich naast “onderwijzers, advocaten en wetenschappers” ook “linkse anarchisten”  zoals de NOS ons meedeelt. Zo weet je als keurige gezagsgetrouwe lezer alweer genoeg. Dat een anarchist ook onderwijzer kan zijn, of wetenschapper, komt bij die NOS intussen niet op, maar dat eventjes terzijde.

Alweer is deze niet onvriendelijke maar wel neerbuigende weergave van Nuit Debout geen kwestie van boosaardigheid. Ze weerspiegelt gewoon het wereldbeeld waarmee journalisten en redacteuren ieder onofficieel protest, elke sociale strijd die buiten gebaande wegen gaat, nu eenmaal benaderen. Het is niet iets om erg verbaasd over te zijn, en ook niet iets om al te veel verontwaardiging aan te besteden.

Maar zowel aan het totaal negeren als aan het neerbuigend wegzetten van sociale bewegingen kunnen deelnemers en sympathisanten van zulke bewegingen wel iets doen: zelf onontkoombare feiten creëren, en die zelf van de daken schreeuwen. Een pleinbezetting van één avond, op één plek, met tweehonderd mensen, dat kan de Volskrant negeren zonder dat lezers fronsen met wenkbrouwen en gaan mopperen: mis ik hier niet iets? Na elf avonden van pleinbezettingen, soms met grotere aantallen mensen, in tientallen steden en meerdere landen, lukte dat niet meer zonder geloofwaardigheid als nieuwsmedium te verspelen. Het is niet zozeer wegens media-aandacht dat Nuit Debout zich verspreidde. Het is veeleer wegens de verspreiding van Nuit Debout dat media er aandacht aan gingen schenken. Ze kunnen nauwelijks anders meer.

Die verspreiding van Nuit Debout is het werk van activisten, hopelijk ook van die “linkse anarchisten” zelf. Met een verdere groei, in breedte en diepte en radicaliteit van de strijd, wordt de ruimte voor media om Nuit Debout in het belachelijke te duwen kleiner. Niemand maakte de miljoenemenigte in Egypte op 11 februari 2011 nog belachelijk. Niemand deed in 1989 neerbuigend over de protesten van miljoenen arbeiders ens tudenten in op en rond het Tiananmen-plein in China. Zelfs gevestigde media moeten omvangrijke protesten en opstanden serieus aandacht schenken. Doen ze dat niet, dan zullen mensen die deze protesten en opstanden meer rechtstreeks ervaren of buiten media om er nieuws van meekrijgen, die gevestigde media nog minder serieus zullen nemen dan we toch al doen.

Dat is dus de grap: zij daarboven in de media maken, om eigen commerciële redenen, de nieuwsberichten. Maar wij maken met onze eigen strijd en de re uchtbaarheid die we daar zelf aan geven, uiteindelijk zelf mede het nieuws.

Peter Storm