ravotr

zondag 13 juli 2014

Thomas von der Dunk staat vaak aan de betere kant van het politieke kant van het debat: tegen neoliberaal geleuter, tegen de uitverkoop door de PvdA van alles wat nog een beetje sociaal is, om maar met de VVD te kunnen regeren. Dat soort dingen. Maar in een opiniestuk in de Volkskrant glijdt hij toch behoorlijk uit richting relativering van racisme. Ja, het gaat – naast andere materie die ik laat rusten – weer eens over Zwarte Piet.

Von der Dunk ziet rond de Zwarte Piet-discussie een botsing tussen traditie en rede in. “Rationeel gezien zou het niet zo ‘n probleem moeten zijn om de viering aan te passen, als bepaalde minderheden zich tot in het diepst van de ziel gekwetst voelen.” Het is redelijk dat mensen niet gekwetst willen worden, erkent hij dus. Zover is half Nederland helaas nog niet, dus dit begroeten we dan maar als positief puntje.

Aanpassing van tradities om gekwetstheid te voorkomen “is vroeger wel vaker gebeurd. Over homo ‘s dient men zich inmiddels anders uit te laten (…) , en in katholieke kerken wordt niet meer gebeden voor de ‘perfide jood’. Dus waarom zou dat ook niet tevens Zwarte Piet aangepast?” Hij concludeert dat de vlieger niet opgaat, en komt dan met de reden: Nederlanders voelen zich al zo bedreigd door verandering van buitenaf dat ze zich des te harder aan deze traditie vastklampen. Met een zich gediscrimineerd voelende minderheid aan de ene kant, en een krampachtig aan traditie vastklampende meerderheid anderzijds, is ruimte voor compromis afwezig. Ik krijg de indruk dat Von der Dunk dat betreurt. Ik niet. Maar dat komt verderop.

Ja, openlijke homofobie is tegenwoordig not done, en hetzelfde geldt voor openlijk antisemitisme, al betekent dat dus niet dat deze verschijnselen verdwenen zijn. Er is echter een groot verschil tussen de veranderingen rond homofobie en antisemitisme enerzijds, en de compromisverandering van Zwarte Piet waar Von der Dunk op doelt. Zowel homo ‘s als joden zijn niet op grond van zichtbare kenmerken te onderscheiden van de dominante meerderheid. Zwarten dus wel. Mensen van Afrikaanse, Caribische, Surinaamse herkomst horen – in de raciale orde die in Nederland feitelijk heerst – niet bij het wij-volk dat immers Europees en wit is. Ze zijn zichtbaar ‘anders’. En Zwarte Piet als figuur versterkt de uitsluiting.

Met Zwarte Piet zegt de witte maatschappij feitelijk: witte mensen mogen zwarte mensen collectief, vanwege hun zwartheid, tot karikatuur maken. Zwarte mensen zijn in deze visie geen gelijkwaardige mensen. Zwarte mensen zijn in deze gedachtegang wezens waar witte mensen – door ze na te doen want dat is ‘leuk ‘– plezier aan mogen beleven, ongeacht wat zwarte mensen daar zelf van vinden. “The Delicious Pleasures of Racism”, een artikel van Egbert Alejandro Martina op zijn weblog Processed Life, geeft over dit verschijnsel pijnlijke maar belangrijke inzichten. Het is een intens racistische traditie, en niet alleen omdat zwarte kinderen in de aanloop naar de jaarlijkse Sinterklaasviering geplaagd worden en ‘Hee, Zwarte Piet!’ naar hun hoofd krijgen.

Precies omdat de traditie zo racistisch is, is een compromis feitelijk ook niet mogelijk. Degenen die Zwarte Piet willen houden, bedoelen het vaak niet bewust racistisch, en dus is het best confronterend dat hun dierbare traditie dat zware stempel krijgt. Maar het stempel is dus wèl terecht. En zij die vanwege dat stempel tegen Zwarte Piet zijn – mensen die het direct raakt wegens herkomst en huidskleur, plus hun sympathisanten – kunnen toch nauwelijks genoegen nemen met een iets minder Zwarte Piet, een groene Piet, een regenboog-Piet of de grijze Piet waar Nieuws.nl onlangs mee kwam aan zetten. Het is veelal goed bedoeld, maar het blijft een variatie op hetzelfde: een karikatuur van wat een zwart persoon was, geen grijs of paars of groen persoon. De verwijzing naar diens ondergeschiktheid, diens positie als (ex-)slaaf) wordt indirecter, maar blijft bestaan. Je beleeft een groene of grijze Piet als nog altijd een variant op het oude zwarte prototype. En dat is een racistische karikatuur. Met het etaleren van die karikatuur valt geen compromis te sluiten. Die karikatuur moet gewoon verdwijnen. En ja, dat doet natuurlijk pijn bij diegenen die zich aan de Nederlandse – in essentie erg witte! – traditie en nationale identiteit vastklampen. Dat moet dan maar eventjes.

Von der Dunk komt vervolgens ook nog met wat hij noemt “enige relativerende opmerkingen, die te weinig zijn gemaakt”. Ze betreffen nog steeds de context van de Zwarte Piet-discussie, de verwijzingen naar racisme en naar de slavernij.

De eerste relativering is: “Het begrip racisme heeft elders ene minder zware lading dan bij ons; ginds beschrijft het een feitelijke praktijk, bij ons een doelbewuste intentie.” Klopt dat wel? Als een publieke persoonlijkheid in de VS een discriminerende opmerking maakt, is diens verweer ook standaard: ‘maar ik heb niemand willen beledigen!’ Het idee dat daar ook vooral de intentie telt, is bepaald niet tot Nederland beperkt. Het verandert aan de kern van de zaak ook niets. Onbedoeld racisme is ook racisme, en waar dat nog niet word onderkend, daar moet dat inzicht alsnog worden aangemoedigd. De Zwarte Piet-discussie biedt juist daar ook ruime mogelijkheden voor.

De tweede relativering van Von der Dunk stelt dat het Sinterklaasfeest met de zwarte Pieten eerder naar het land van de “fictieve herkomst van Sint” Spanje, vanwaaruit de Sint zich liet vergezellen van “zwarte dienaren – Moren” verwijst dan naar het “eigen slavernijverleden”. Dat laatste “speelde zich immers buiten het zicht van de meeste Nederlanders af”. Gold dat echter ook niet voor die Moorse knechten? Of nam graaf Alva die in 1568 mee op zijn veldtochten tegen de Nederlanden? En als het al zou kloppen: is een verwijzing naar Moorse knechten als basis voor een blackface-traditie minder racistisch dan een verwijzing naar slaven? Verandert het iets aan de kern van het argument dat Zwarte Piet racisme betekent?

Relativering drie en vier zijn evenmin erg ter zake. Ja, slavernij was er al voordat de Europese kolonisatoren in Afrika hun destructieve arbeid begonnen, ja, discriminatie komt ook in niet-Europese landen voor. Nou en? Maakt het feit dat ook anderen dan Europese naties zich aan slavernij en racisme schuldig maken of maakten, het minder nodig om een racistische traditie szo snel en effectief mogelijk te helpen afdanken? Het is immers een traditie waar we in Nederland zelf verantwoordelijkheid voor dragen, hetzij voor haar handhaving, hetzij voor haar verwerping. Ik vind de verwijzing naar slavernij en racisme elders een drogreden, een afleidingsmanoeuvre, of Van der Dunk dat nu zo bedoelt of niet. Het miskent trouwens ook de levensgrote verschillen tussen de oudere vormen van Slavernij, en de moderne, in kapitalistisch winstbejag ingebedde en erdoor op de spits gedreven, vormen.

De vijfde relativering ie iets subtieler: Zwarte Piet is in de loop der jaren al veranderd “van een onhandige knecht in een behendige manager veranderd – de oude Sint is veeleer de grote sul.” Hier geldt wederom: nou en? Zwarte Piet blijft een karikatuur, ingevuld door overwegend witte mensen, voor hun plezier. Dat de karikatuur heel andere vormen aangenomen heeft, verandert daar niets aan. En Von der Dunk komt nog met een tegenwerping van Jan Kuitenbrouwer: als alle Pieten wit waren geweest dan zouden mensen boos zijn geworden “omdat dat intussen geen goede doorsnee van de samenleving meer is”. Ja, zo weet ik er nog wel een paar. En hier geldt wat voor het hele Zwarte-Piet, verhaal geldt: het is de witte dominante gemeenschap die de traditie invult. Zwarten weglaten of zwarten reduceren tot karikatuurfiguren, het is allebei racisme. De ene vorm is geen relativering van de andere. Case ook op dit punt dus wat mij betreft dismissed.

De concluderende slotwoorden van het hele betoog zijn bijna verbluffend in hun ontwijkende nietszeggendheid: “objectieve maatstaven vallen bij tradities nauwelijks aan te leggen, voor de morele perceptie is waar iets ooit voor stond vaak belangrijker dan wat het inmiddels de facto is geworden.” Objectieve maatstaven niet aan te leggen? Is de maatstaf dat een traditie die racisme en slavernijverleden reflecteert en jaarlijks extra activeert enkel maar subjectief? Is het racisme waar die traditie uitdrukking geeft, enkel een kwestie van de herkomst van de Zwarte Piet-traditie? Zwarte mensen worden er nu door gekwetst, omdat de traditie nu mensen kleineert en tot object voor wit plezier reduceert.

Von der Dunk hoopt misschien nog op een compromis, en betreurt wellicht de halsstarrigheid van beide kampen. Ik denk dat dat er niet in zit, en dat dat maar goed is ook. Met racistische tradities sluit je geen compromissen. Die dumpen we maar liever, per direct.

Peter Storm

Opmerking, 13 juli 21.51 uur: Naam was verkeerd gespeld, dankzij een alerte meelezer snel gecorrigeerd. Excuus. In de hyperlink laat ik het zo, vanwege de vindbaarheid vanaf Facebook. Anders worden alle links daar dode links…  🙂