ravotr

zaterdag 20 oktober 2018

Het is een bizar verhaal, de gang van zaken rond de dood van Jamal Kashoggi in het Saoedische consulaat in Turkije. De ene versie volgt de andere op, en ze worden steeds curieuzer. Intussen liggen er andere vragen op antwoorden te wachten. Over Kashoggi zelf, over het Saoedische bewind dat het kennelijk op hem had voorzien, en over de relatie tussen dat bewind met Turkije, Qatar en de Verenigde Staten. Maar eerst, de nieuwe poshume detective van Agatha Christie: ‘Murder in the Saudi Embassy?’

Een horror-soap

Op 2 oktober ging Jamal Kashoggi, Soedische journalist die in Turkije woonde na conflicten met het Saoedische regime, papierwerk regelen in het consulaat van Saoedi-Arabië in Istanbul. Dat papierwerk was nodig om te kunnen trouwen met zijn verloofde. Die stond buiten te wachten. Maar Kashoggi kwam het gebouw niet meer uit. Het duurde en durde, en mensen werden een beetje ongerust. De verloofde niet in de laatste plaats. Er zal toch niks aan de hand zijn?

Op 9 oktober wilde Turkije wel eens bewijs zien dat de man nog in leven was. De dag erop kwamen Turkse media met het verhaal dat Kashoggi was vermoord, door een Saoedisch doodseskader dat daartoe kort te voren was ingevlogen. Van één en ander zou audio- en videomateriaal in handen van Turkije zijn. De moord zou door marteling zijn voorafgegaan en door afhakken van ledematen zijn gevolgd, al doet ook een andere volgorde van gebeurtenissen de ronde. Bewijs van dit verhaal krijgen we niet. Nog niet, althans. Een stoffelijk overschot van Kashoggi zou veel duidelijk maken. Maar dat ontbreekt dus.

Saoedi-Arabië ontkende. Volgens de kroonprins van Saoedi-Arabië zou Kashoggi “binnen een paar minuten tot een uur” uit het betreffende gebouw zijn vertrokken (1). Probleem voor deze versie: waar is Kashoggi dan gebleven? Een paar dagen spoorloos is voorstelbaar, alhoewel toch vreemd. Je laat je verloofde geen dagen in onzekerheid tenzij je daadwerkelijk bent verhinderd contact met haar of hem op te nemen. Hoe langer de vermissing duurde, hoe aannemelijker het werd dat er iets akeligs was gebeurd, en hoe waarschijnlijker het werd dat die akelige gebeurtenis in het consulaatsgebouw had plaatsgevonden, Ook al omdat er geen camerabeelden waren van zijn vertrek. Wel van zijn aankomst overigens. Geloofwaardig was het aanvankelijke Saoedische verhaal dus allerminst.

Was de versie van Turkse autoriteiten en media daarmee wel aannemelijk? Niet automatisch. Zo heel erg onafhankelijk kunnen Turkse media niet opereren, en justitie in het land staat onder strak toezicht van president Erdogan. Dat officiële gerechtsonderzoekers in dat land iets beweren, spreekt niet automatisch voor die bewering.

Toch dient de Turkse versie serieus genomen te worden. De Turkse staat zocht samenwerking met Saoedi-Arabië bij het verdere onderzoek. En Turkije heeft geen speciale reden om Saoedi-Arabië tegen de haren in te strijken via wilde, valse beschuldigingen. Turkije heeft er belang bij om dit serieus te nemen: Kashoggi woonde op Turks grondgebied, een mogelijke moord op een Turks onderdaan (ook al is het geen staatsburger) raakt het prestige van de Turkse staat. Zoals later zal blijken, had Kashoggi ook een vrij nauwe band met hoge regeringskringen in Turkije. Dat die staat deze zaak echt opgehelderd wil zien, is aannemelijk. Dat Turkse gezagsdragers de Saoedische autoriteiten verantwoordelijk stellen voor de dood van Kashoggi, is op zich geen bewijs. Maar het kan ook niet als het zoveelste wilde propagandaverhaal van Erdogan worden afgedaan. Probleem blijft wel: waar is dan het stoffelijk overschot van Kashoggi?

Inmiddels heeft Saoedi-Arabië een nieuwe versie het licht doen zien: Kashoggi is inderdaad dood, en zijn dood vond plaats in het consulaatsgebouw. Maar weest u gerust, het was gewoon een uit de hand gelopen ruzie, met vuistslagen en zo(2). Maar waar is het bewijs? Alweer: een stoffelijk overschot van Kashoggi zou veel opheldering geven. Iemand die door vuistslagen is toegetakeld, ziet er na zijn dood anders uit dan iemand die is doodgemarteld en zwaar verminkt. Vooralsnog geloof ik deze versie bepaald niet. De beulen van het Saoedische bewind lijkem me professioneel genoeg om precies te weten waneer ze moeten stoppen met slaan als ze iemand niet dood willen hebben. En het idee van een spontane, onvoorbereide ruzie tussen iemand die papierwerk komt regelen en het consulaatspersoneel is te bizar om echt serieus te nemen.

Belangrijk is intussen wel dat de Saoedische bewering dat Kashoggi springlevend het consulaat is uitgewandeld op 2 oktober, door de Saoedische autoriteiten nu zelf onderuit is gehaald. Verantwoordelijken worden door het Saoedische bewind intussen op het matje geroepen, met 18 arrestaties en een tweetal ontslagen: een adviseur van het koninklijke hof en diens assistent- veiligheidschef zijn de laan uit gestuurd. Betekent dit dat deze mensen even uit de wind worden gehouden tot die wind is gaan liggen? Of rekent het ene deel van het bewind nu af met een ander deel, misschien een lsosgeslagen eenheid veiligheidspersoneel, dat op eigen houtje Kashoggi de dood heeft ingejaagd? Zijn de Saoedische autoriteiten boos omdat onder hun verwantwoordelijkheid Kashoggi is gedood? Of zijn ze boos omdatde doofpot niet helemaal dicht is gebleven en hun daderschap of minstens medeplichtigheid niet meer valt te ontkennen? Gezien de bruutheid waarmee het Saoedische gezag tegen dissidenten en critici pleegt op te treden, denk ik eerder het tweede. De dood van Kashoggi kan ze niet veel schelen, als ze die al niet actief hebben nagestreefd. De slechte publiciteit erom heen, die vinden ze vast vervelend.

Kashioggi is dus dood, dat is wel zeker. Het Saoedische bewind heeft die dood laten gebeuren, als ze er al niet zeer systematisch de hand in gehad heeft. Dat staat intussen met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid ook wel vast. De vraag wordt dan: waarom? Wat was het grote misdrijf waardoor Kashoggi, in de ogen van de Saoedische monarchie, het bewind als geheel of een onafhankelijk onderdeel opererend deel ervan, dood moest? Wie was deze man eigenlijk?

Hoe kritisch was Kashoggi?

Amal Kashoggi wordt veelal gepresenteerd als journalist die voor persvrijheid en openheid opkwam. Dat is maar op een heel beperkte manier waar. De man heeft carrière gemaakt als journalist binnen het Saoedische establishment waaraan hij loyaal was, en waaraan hij op een bepaalde manier altijd loyaal is gebleven. Maar hij drong af ten toe aan op iets meer ruimte voor constructieve kritiek. Daarbij trapte hij op gevoelige, autoritaire gezagsteentjes. Zo gevoelig, dat hij het voor zijn eigen veiligheid beter vond om het land te verlaten.

Enkele elementen uit Kashoggi’s carrière. Hij was enthousiast supporter van de Saoedische steun aan gewapende fundamentalistische strijdgroepen in Afghanistan, destijds tegen de Russische bezetting. Dat was destijds Saoedisch beleid. Hij steunde de legitimiteit van de Saoedische monarchie door dik en dun. Er verscheen onder zijn verantwoordelijkheid als redacteur wel eens heel voorzichtige kritiek op het bewind. Systeemkritiek was dat echter niet.

Spanningsveld werd op een gegeven moment welk soort reactionaire politiek hij steunde. Kashoggi sympathiseerde met Ikhwan, oftewel de Moslim Broederschap. Dat werd na 11 september 2001 een probleem: het bewind begon die, op zichzelf aartsconservatieve, beweging steeds meer te zien als gezagsondermijnend, gevaarlijk en derhalve ‘terroristisch’. Het is onder meer vanwege de steun die deze beweging uit Qatar kreeg dat de Saoedische staat op een stevig conflict met Qatar heeft aangestuurd. Het verschil tussen Broederschap en de Saoedische vorm van fundamentalisme: de Broederschap is bereid om via verkiezingen te opereren en de macht te veroveren, iets waar Broederschap-politicus Morsi in Egypte in 2012 bijvoorbeeld in slaagde. Voor Saoedi-Arabië is het hele idee van democratie een vorm van subversieve goddeloosheid.

Steun aan een conservatief-islamistische beweging die zich op ‘de massa’richtte, die in het politieke leven betroke en opo die basis invloed won… het was de manier waarop Qatar invloed in het Missen-Oosten verwierf toen de Arabische lente – de reeks volsprotesten en opstanden in het Midden-Oosten in 2012-2012 . Ordeherstel via een democratisch-aandoende,  oerconservatieve facelift. Saoedi-Arabië vond dat allemaal al veel te radicaal. Het had de absolute macht rechtstreeks van God Zelf gekregen, ieder vertoon van verkiezingen of volksinvloed was overbodig en riskant. Ordeherstel kwam gewoon van hogerhand, gewapenderhand. De Egyptische generaal Sissi kreeg bijvoorbeeld Saoedische steun toen hij de Ikhwan-president Morsi in 2013 via een staatsgreep had verdreven.

Voor een fan van de Moslim Broederschap was in hoge kringen van het Saoedische establishment geen erg veilige plaats. Kashoggi werd als zo’s fan gezien. Maar dat maakt van hem nog geen principieel democraat of zelfs maar liberaal. “De echte misdaad is dat Kashoggi slechts steun kreeg van Ikhwan-aanhangers, namelijk het bewind van Qatar en de Turkse regering.” aldus As’ad AbuKhalil, aan wins analyse van Kashoggi’s politieke carrière ik hier het één en ander ontleen (3). Kashoggi werd er van beschuldigd dat hij de emir van Qatar op bezoek was geweest. “Als dit waar is, dan kan dat zijn lot hebben bezegeld. Qatar is nu vijand nummer één van het Saoedische bewind”, zo schrijft AbuKhalil.

Interessant is trouwens nog een klein doch veelzeggend detail. De verloofde van Kashoggi had voor zijn faltale bezoekje aan het consulaat van hem te horen gekregen dat ze “een adviseur van de Tuyrkse Recep Ayyip president Erdogan moest bellen als hij niet terugkeerde.” (4) Dat suggereert vrij hechte banden tussen Kashoggi en Erdogan. Een erg principieel voorstander van persvrijheid en dergelijke zou met Erdogan niet zo’n soort band onderhouden, wan zo heel veel persvrijheid is er in Turkije onder diens presidentschap niet overgebleven.

Een aardige indruk van de nogal conservatieve opvattingen van Kashoggi krijgen we uit en bij vlagen hilarisch transcript van een interview met hem, een aanhanger van de Saoedische kroonprins, en later ook nog een zegspoersoon van Human Rights Watch. De uitzending waar het op is gebaseerd vond plaats in maart 2018.(5) De kroonprins-supporter, een zekere Ali Shihabi, is bijna komisch. Ja het bewind maakt fouten maar het doet erg zijn best. Democratie werkt niet, daarmee dreigt de staat in te storten. Oorlog in Jemen? Tragisch natuurlijk, maar de Saoedische soldaten bestoken al die burgerdoelen vast niet expres, dus zijn het geen oorlogsmisdaden, en bovendien, wat Aassad in Syrië doet is veel erger. Dat soort dijenkletsers.

Interessanter is hoe Kashoggi zich opstet. Hij bepleit iets meer ruimte voor kritiek. Maar het doel daarvan is het verstevigen van het regime, en van de monarchie. Hij zegt over de kroonprins: “Ik zie hem nog steeds als hervormer, maar hij verzamelt alle macht in zijn handen. En het zou veel beter zijn om ademruimte voor critici, voor Saoedische intellectuelen, saoedische sschrijver, Saoedische media om in debat te gaan.” Hij wil het gezag niet ondermijnen. Hij wil het gezag versterken door constructieve kritiek wat meer ruimte te geven zodat ze kunnen meedenken en meedoen.

Hij bekritiseert wat hij noemt de “autocratie” in het land. Daarmee bedoelt hij het feit dat één man alleen de baas is. Vroeger was het beter! Journalist Mehdi Hasan legt hem voor dat het land een dictatuur was sinds haar oprichting. “Nee”, zegt Kashoggi. Waarom niet? “Dingen werden gedaan door middel van consensus. (..) niet via een parlementgair systeem, maar door de hele familie heen.” De hele familie? Omdat er overleg was binnen de hele uitgebreide koninkleijke familie van het Huis van Saud was het land geen dictatuur? Leefden er geen mensen buiten die familie in het land, mensen die maar beter gehoorzaamheid aan die familie konden betrachten, want anders …? Is een dictatuur geen dictatuur meer als de absolute macht wordt uitgeoefend, niet door een enkeling maar door een familie?

Kashoggi zegt verderop ook nog ten overvloede: “Ali! Ali! Ik vraag niet om democratie. Ik vraag erom dat mensen wordt toegestana om te spreken.” Dat is zijn reactie als Ali Shihabi de gevaren van te snelle en radicale verandering voor het voetlicht brengt. Geen democratie dus. Alleen wat vriendelijker met critici omgaan, zodat die critici de rol kunnen innemen die ze volgens Kashoggi graag zouden willen spelen: de kroonprins en zijn hervormingen ondersteunen. Van een fundamenteel kritische opstelling is geen sprake. Dat is natuurlijk geen rechtvaardiging om de man dan maar te martelen en te vermoorden. Maar hem als vrijheidsheld neerzetten, enkel omdat zijn vijanden in het regime nog minder vrijheid willen dan hij, is wat mij betreft niet aan de orde. Het gaat hier niet om een aanval op ‘de persvrijheid’ of ‘de oppositie’. Het gaat hier veeleer om ene conflict binnen het bewind en haar supporters, om een soort afrekening binnen wat in essentie een weerzinwekkend crimineel milieu is.

De rol van de flapdrolpresident

Er is nog een interessant detail. Trump hield de Saoedische regering – een opvallend nauwe bondgenoot van de VS – de hand boven het hoofd tegenover kritiek. Kashoggi was niet dood, en als hij dood was dan lag dat aan loslopende moordenaars, de vriendschap met het koninkrijk was belangrijk, we bellen er nog wel over. Hoe stond Kashoggi eigenlijk tegenover de Amerikaanse flapdrolpresident?

Op 10 november 2016 – Trump was gekozen, maar nog geen president – noemde Kashoggi de opvattingen van Trump “tegenstrrijdig”. Prompt daarop maakte het Saoedische bewind de duidelijk dat Kashoggi niet namens Saoedi Arabië sprak. Kort daarop werd Kashoggi het recht ontzegd “‘om in kranten te schrijven op TV te verschijnen of conferenties bij te wonen’ in het koninkrijk”, zo schrijft Common Dreams, dat daarbij citeert uit Middle East Eye (6) Niet lang daarna verliet Kashoggi Saoedi-Arabië. Is het vergezocht om, zoals het artikel in Common Dreams doet, verband te zien tussen Kashoggi’s kritische opstelling jegens Trump en het feit dat de dood van diezelfde Kashoggi dezelfde Trump niet zo heel veel lijkt te kunnen schelen?

Noten:

1 “Jamal Kashoggi: All that you need to know about journalist’s disappearance”, BBC, 20 oktober 2018, https://www.bbc.com/news/world-europe-45812399

2 “Saudi Arabia admits Jamal Kashoggi killed in Istanbul consulate”, Aljazeera, 20 oktober 2018, https://www.aljazeera.com/news/2018/10/saudi-arabia-confirms-khashoggi-killed-istanbul-consulate-181019221512552.html

3 As’ad AbuKhalil, “Kashoggi Was No Critic of Saudi Regime”, , Consortuim News, 15 oktober 2018, https://consortiumnews.com/2018/10/15/khashoggi-was-no-critic-of-saudi-regime/

4 “Jamal Kashoggi: All that you need to know about journalist’s disappearance”, BBC, 20 oktober 2018, https://www.bbc.com/news/world-europe-45812399

5 “Kashoggi on life under MBS: ‘Nobody dares to speak’”, Aljazeera, 20 oktober 2018 https://www.aljazeera.com/indepth/features/khashoggi-life-mbs-dares-speak-181010065141849.html Die 20 oktober is de datum dat de transcript op de site is geplaats; de uitzending vond dus eerder plaats, in maart 2018.

6 Julia Conley, “While President Continues to Play Dumb on Murder, 2016 Reporting Shows Saudis Onlu Blacklisted Kashoggi After Journalist Criticized… Trump”, Common Dreams, 18 oktober 2018, https://www.commondreams.org/news/2018/10/18/while-president-continues-play-dumb-murder-2016-reporting-shows-saudis-only Dit verscheen kort voordat Saoedi-Arabië zelf erkende dat Kashoggi dood was en ook Trump er niet meer omheen kon.

Peter Storm