zondag 1 december 2013
De protesten in Oekraïne nemen fellere vormen aan en worden omvangrijker, het woord ‘revolutie’ klonk zelfs als leus uit kelen van demonstranten. Maar iets wordt geen revolutie omdat mensen dat woord hanteren. Iets wordt revolutie als een protestbeweging in de richting van fundamentele maatschappijverandering gaat. Daarvan is bij de huidige demonstraties ( nog?) niet erg sprake. De protesten zijn (vooralsnog?) weinig meer dan een middel waarmee een groep politici een koerswijziging van de regering wil afdwingen – plus vervanging van die regering. De BV Oekraïne moet een ander bedrijfsbeleid krijgen, onder nieuw management. Zoiets heet reorganisatie, en het personeel van de BV heeft er weinig aan – ook niet als een deel van het personeel zelf op de been komt om het aanstaande nieuwe management van supporters te voorzien.
Dat is een weinig positieve, cynisch klinkende visie op gebeurtenissen die ongetwijfeld bij veel waarnemers een begrijpelijke sympathie voor de betogers oproepen. Begrijpelijk is zulke sympathie best. Mensen gaan – nu al meer dan een week – de straat op, in de novemberkilte die inmiddels decemberkou wordt. Sommigen incasseren traangas en politiecharges en de dreiging van meer geweld. Wie zelf demonstreert en actie voert, zal een soort verbondenheid met mededemonstranten honderden kilometers verderop niet snel van zich afschudden. En puur in de botsing tussen politie en betogers ligt mijn hart bij de betogers. De ellende is alleen: dit is niet een pure confrontatie tussen politie en betogers. Achter de politie staat een regering, achter de betogers staat een regering-in-wording die niet principieel beter is dan de huidige. Dat is de strekking van mijn vorige stuk over Oekraïne, waar ik de gebeurtenissen een nep-revolutie noemde. Ik blijf vooralsnog bij die typering.
De gebeurtenissen van de laatste dagen laten wel een verheviging zien. Afgelopen zaterdagochtend veegde de politie met grof geweld enkele honderden betogers van het plein waar ze demonstreerden. De betogers zouden zelf met spullen hebben gegooid, vandaar. Zelfs de president – wiens macht de politie kracht bijzet – reageerde verontwaardigd en eiste een onderzoek naar het geweld. De implicatie was dat volgens hem de politie misschien te ver was gegaan. Of de verontwaardigheid oprecht was? Geen idee, bezorgdheid dat overmatig politiegeweld de volkswoede juist zou doen escaleren en de positie van de regering zou verzwakken, kan wel eens belangrijker zijn geweest. Het toont wel de onvastheid van de huidige machthebbers.
Gisteren was er meteen al een nieuwe demonstratie van de oppositie: 10.000 betogers. In Lviv, in het westen van het land, waren eveneens 10.000 demonstranten. In Charkov in het oosten waren ook demonstraties. Daar echter “betoogden juist duizenden aanhangers van de president”. Het laat zien dat de bevolking zelf verdeeld is, dat ook de regering op steun kan rekenen.
Oppositiekrachten zijn volgens één van de oppositieleiders “bezig met het opzetten van een ‘hoofdkantoor van nationaal verzet’ en bereidt een nationale staking voor”. Vandaag blijkt het protest enorm te zijn gegroeid. Meer dan honderdduizend betogers waren er in de hoofdstad, en dat is niet gering. De autoriteiten hadden een demonstratieverbod op twee belangrijke pleinen afgekondigd. Demonstranten negeerden dat, duwden de politie weg en stroomden bijeen op het Onafhankelijksheidsplein. Betogers probeerden met een tractor politiecordons bij het kantoor van de president te doorbreken. Politie schoot met traangas, schokgranaten, gebruikte knuppels. “Tientallen mensen werden met ambulances afgevoerd.” “Betogers bezetten stadhuis Kiev”, meldt intussen de NRC over de protesten. Politie probeert daar een eind aan te maken, maar dat gaat volgens het bericht vooral met onderhandelingen. “Overigens vallen aan weerkanten van de betogingen slachtoffers. Een stuk of honderd politieagenten zijn vandaag gewond geraakt. Zij hebben stenen naar hun hoofd gekregen.”
De omvang en groei van het protest is opvallend. Het ziet er uit als een beginnende volksopstand. Maar dit is geen conflict tussen onder en boven, tussen de bevolking en de macht. Dit is een conflict tussen twee vleugels van de elite, tussen verschillende groepen politici die elk proberen een deel van de bevolking voor hun karretje te spannen. President Janoekovitsj en zijn regering willen en durven de Russische buurstaat niet voor het hoofd te stoten, ervaren uit Moskou zware economische druk om niet met de EU in zee te gaan, en zijn kennelijk vor die druk door de knieën gegaan. Maar het is ooi een afweging: het Russische bod werd niet alleen door chantage kracht bij gezet, het was kennelijk ook beter dan de kredieten-in-ruil-voor -IMF-voorwaarden waar de EU mee kwam. Er zijn, los van de Russische druk, best redenen voor Oekraïne om afstand van de EU te bewaren. Griekenland en Spanje hebben geen afstand van de EU, ze zitten er middenin. Mede daardoor slagen Europese financiële instellingen en het IMF er in om de regering tot catastrofaal bezuinigingsbeleid te chanteren.
Dat Janoekovitsj geen zin heeft om Oekraïne – ook een land met grote economische problemen – tot een Oost-Europese versie van Griekenland te laten is niet idioot. Overigens is dat ook weer geen reden om Janoekovitsj op te hemelen als beschermer van de armen. De president vecht voor de Oekraïense staat en haar macht, niet voor het welzijn van een bevolking die ook onder zijn beleid in armoede zit. En hij heeft de deur naar de EU niet dichtgeslagen, hij zoekt alleen betere voorwaarden voor een verdrag. Schipperen, het schip van staat laveren tussen de klip in Moskou heet en de rots in Brussel. Dat is wat hij in feite doet.
De oppositie wil echter richting EU. Een demonstrant vandaag: “Wij zijn woedend. DE leiders moeten aftreden. Wij willen Europa en vrijheid”. Het is me onduidelijk welk idee van vrijheid deze man in zijn hoofd heeft als hij aan Europa denkt. De vrijheid van een Fort Europa dat migranten aan de grens probeert tegen te houden migranten bij duizenden opsluit en deporteert? De vrijheid van oudere mensen die hun pensioen zien slinken en het hoofd niet meer boven water kunnen houden en ‘s winters doodvriezen in hun flatje? Maar de geciteerde demonstrant was een gepensioneerde zakenman, misschien ruikt hij winstgevende investeringskansen met de komst van de EU. Die waren er in Griekenland ongetwijfeld ook, waar de regering staatsbedrijven privatiseerde. Tot nu toe is dat het perspectief van het protest: een versnelde draai in de richting van openlijk neoliberaal beleid, afgedekt onder nationalistische en anti-Russische retoriek. Dáárvoor trotseren betogers traangas en politieknuppels, of ze zich dat nu bewust zijn of niet. Het is intens tragisch.
Maar het verhaal is daarmee niet af. Dat sommige betogers niet alleen politiegeweld ondergaan, maar ook letterlijk terugvechten, is opmerkelijk. Denken stenengooiende demonstranten écht: hoera, straks komt de EU hierheen en privatiseert onze universiteit zodat wij onze studie niet meer kunnen betalen! Hoppaa, we gooien nog een steen om onze komende werkloosheid wat dichterbij te brengen, met dank aan Brussel en de oppositie”? Het lijkt me niet. Het kan haast niet anders of er leven nog allerlei andere opvattingen onder betogers dan simpelweg woede dat het EU-verdrag is afgeblazen. Primaire afkeer van Rusland en haar chantagepolitiek zal een rol spelen – een chauvinistisch gevoel dus, dat maar al te makkelijk extreme nationalistische vormen aanneemt. Een heel ongezonde ontwikkeling. Boosheid tegen de politie zelf, die met elke traangasgranaat en politiecharge toeneemt – een rebels gevoel met antiautoritaire trekjes dat wél gezond is, en een echt revolutionair element kan worden in wat tot nu toe echt nog een pseudo-revolutie is.
Ik vermoed dat allerlei andere frustraties een rol spelen, en in de huidige protesten een plek vinden om tot uiting te komen. En de protestbeweging heeft meerdere elementen. “Anders dan de Oranje Revolutie (de protestbeweging van 2004 tegen verkiezingsfraude, Peter Storm) zijn de huidige protesten verdeeld in twee gescheiden manifestaties – één door jonge , niet-partijgebonden activisten geïnspireerd door de Occupy-beweging, de tweede geconcentreerd op een ander plein in Kiev, door politieke partijen. De verdeling is niet duidelijk in televisieverslaggeving.” De door Occupy geïnspireerde mensen, willen die ook opgewekt naar de neoliberale slachtbank die de EU klaar heeft staan? En hoe gaan betogers reageren als de president alsnog een akkoord met de EU sluit, om vervolgens een eind aan demonstraties te eisen en de politie haar gang laat gaan?
Zo komt er toch een explosieve situatie tot ontwikkeling. Een vleugelstrijd binnen het establishment, tussen twee groepen politici, ieder met hun geopolitieke voorkeuren; straatprotest waarmee de pro-EU-politici druk uitoefenen contra-protest plus politiegeweld om de regering kracht bij d te zetten. Maar binnen het oppositionele protest zijn elementen zichtbaar die wringen en botsen met het keurige kantje dat de oppositieleiders – die bijvoorbeeld al afstand namen van het geweld van sommige demonstranten en daar een regeringstruc in zagen – er het liefst aan geven.
Ja, de protesten zijn in grote lijnen deel van een pseudo-revolutie. Maar binnen de protesten zijn dingen te zien en te horen die, als de crisis intenser wordt, het protest kunnen doen uitgroeien tot méér dan dat. Voorbij een bepaalde omvang en felheid hebben straatprotesten wel vaker een neiging om een beetje uit de hand te lopen. Daarin liggen kansen besloten voor werkelijke belangwekkende verandering. Er van uitgaan dat het die kant op gaat, is onverantwoordelijk optimistisch. Er van uitgaan dat dit onmogelijk is, is nodeloos negatief. Laten we de boel nauwlettend in de gaten blijven houden…
Peter Storm