ravotr

woensdag 3 juli 2013

President Morsi heeft gesproken, en hij blijft. Dat wil hij ons – en waarschijnlijk ook zichzelf doen geloven. Intussen tikt de klok. Een ultimatum van het leger loopt later op woensdag af. In Cairo vechten intussen voor- en tegenstanders van Morsi met elkaar, met doden als gevolg. Het ultimatum van de protestbeweging Tamarod is afgelopen dinsdag al verlopen. Het gevaar van een militaire staatsgreep is inmiddels levensgroot. Feitelijk is die al bezig. Hoe kwam het zo ver?

De huidige confrontatie kreeg vaart met een intitiatief van de protestbeweging Tamarod. Dat was een initiatief uit kringen van de Kefaya-beweging, jarenlang actief in de strijd tegen Mubarak. Tamarod stelde een tekst met eisen en grieven tegen president Morsi en de regering op. “De armen ‘hebben geen plek’ in de maatschappij.(…) Er is ‘geen gerechtigheid’ voor mensen die tijdens de revolutie door veiligheidstroepen gedood zijn tijdens de opstand en op anti-regeringsprotesten sindsdien…(…) De economie is ‘ingestort’, met lage groei en hoge inflatie…” Er zitten in de verklaring ook nationalistische ondertonen, met geweeklaag over teloorgang van “waardigheid” voor het land en het “volgen in de voetsporen van de VS”. Bovenaan het lijstje van klachten en grieven van Tamarod – althans in het BBC-overzichtje waar ik één en ander vond – : “de veiligheid is sinds de revolutie van 2011 niet hersteld”. Het is een allegaartje aan grieven. De verlangens van de revolutie naar sociale rechtvaardigheid en naar een afrekening met de onderdrukking klinken duidelijk door. Maar het klagen over onveiligheid en nationale vernedering biedt ingangen voor krachten die snakken naar terugkeer van het oude regime.

Achter de tekst schaarden zich al snel miljoenen en nog eens miljoenen mensen. De steun voor Tamarod vertaalde zich vervolgens in het mega-protest van afgelopen zondag. De druk van onderop was tastbaar in de straten en pleinen van Cairo en tal van andere steden. De revolutie die eerst Mubarak ten val bracht en de legerleiding op de terugtocht duwde, keerde zich nu duidelijk tegen president Morsi en de Moslim Broederschap. Maar het was niet enkel de revolutie die dat deed. Precies de breedte van het protest opende de deuren voor de contrarevolutie. Feloul – aanhangers en voorstanders van het voormalige Mubarak-bewind – waren onder de menigten aanwezig. Weinig? Veel? Moeilijk uit te maken. “Maar er was geen zichtbare aanwezigheid van aanhangers van het oude regime – geen plaatjes van Mubarak bijvoorbeeld”, aldus Sameh Naguib, van de Revolutionaire Socialisten. Hint: in tijden van revolutie komen contrarevolutionairen niet altijd even openlijk uit voor hun voorkeuren. Zelfs de meest verstokte feloul is momenteel waarschijnlijk snugger genoeg om niet met het portret van de gevangen zittende ex-dictator te gaan zwaaien. Ik ben dus niet gerustgesteld door de afwezigheid van Mubaraks portretten op Tahrir. In een interview met een anarchist die actief is in de protestbeweging wordt de vraag gesteld: “Zijn er feloul (…) op het plein?” Het antwoord: “Een heleboel” . Hun activiteit? “Mensen ervan overtuigen om de SCAF (Egyptes militaire raad) weer de macht over te laten nemen.” Deze anarchist ziet als taak voor hemzelf en zijn kameraden: voorkomen dat dit soort lui de sit-in op Tahrir overnemen. Dat geeft al een heel ander beeld. Het is denkbaar dat dit beeld overtrokken is. Maar de indruk dat er amper van aanhangers van het oude regime sprake is in de protesten, lijkt me zeer onjuist.

De oproep aan het leger om de macht te grijpen komt echter niet bepaald uitsluitend van feloul. Flinke delen van de oppositie – ook mensen die destijds wel degelijk tegen Mubarak waren – hopen dat het leger Morsi verdrijft. Het gejuich dat weerklonk toen het leger maandag haar ultimatum bekendmaakte, kwam ongetwijfeld bepaald niet alleen uit feloul-kelen. Ook onder menigten die de revolutie vooruit willen duwen, is er brede steun voor een leger-ingreep, in de verwachting dat het leger dan niet zelf zal gaan regeren, en de vrijheid niet drastisch in zal perken. Ervaringen in de tijd toen het leger regeerde na de val van Mubarak laten zien hoe die hoop op drijfzand berust. Het is niet waar dat het leger en het volk serieus bondgenoten zijn in de revolutie. De opstandige bevolking – afgezien van de echte feloul – wil rechtvaardigheid: maatregelen tegen armoede, tegen tekorten en hoge prijzen, en een afrekening met corruptie, resten van het oude regime, functionarissen die zich aan onderdrukking schuldig hebben gemaakt. Meer vrijheid, meer sociale gelijkheid, een beter bestaan voor de armen.

Het leger heeft in dat soort dingen niet de geringste interesse, behalve voor zover degenen die er om roepen ‘onrust’ veroorzaken. Het leger is als instituut medeplichtig aan repressie, onder het oude bewind en erna. Daarin staat het dus niet naast maar tegenover de revolutie. Het leger is verstrengeld met het zakenleven, hetgeen onvermijdelijk met corruptie gepaard gaat. Corruptiebestrijding vanuit militaire hoek zal daarom hooguit oppervlakkig zijn. Hoge officieren en rijke zakenlieden zijn deels dezelfde figuren, of familie en vrienden van elkaar; een streven naar sociaaleconomische gelijkheid, armoedebestrijding en sociale rechtvaardigheid valt van dit soort lui niet echt te verwachten. De revolutionaire menigten willen rechtvaardigheid. Het leger wil iets heel anders, het wil boven alles stabiliteit, geen ‘wanorde’, zodat er ook rustig zaken gedaan kunnen worden. Ze vonden Morsi best, omdat en voor zover die de macht van het leger en haar zakelijke belangen goeddeels intact liet, en vanwege brede steun onder de bevolking ‘stabiliteit’ leek te brengen.

Nu Morsi een zeer groot deel van de bevolking actief tegen zich heeft gekregen, is de ‘stabiliteit’ in gevaar, en daarmee het lucratieve zakendoen. Ook straatgevechten tussen Morsi-aanhangers en revolutionairen zijn niet het soort taferelen die hoge officieren graag zien. Daarom dreigt het leger nu, daarom dat ultimatum, in feite de openingsfase van een zich ontvouwende staatsgreep. Interessant: de dag na de aankondiging van het militaire ultimatum stegen de beurskoersen in Egypte met bijna vijf procent. De zakenelite erkent in de legerleiding de bondgenoot die deze militaire top inderdaad is. Wat hen bindt? Die ‘stabiliteit’ dus, in de zakenwereld ook wel bekend als ‘een gunstig investeringsklimaat’. Ieder werkelijk doorzetten van de revolutie brengt dat in gevaar. Daarom staan niet alleen Morsi, maar ook de legerleiding, tegenover de revolutie.

Jack Shenker geeft in The Guardian een heldere uiteenzetting over de huidige crisis. Hij schetst een tweeledig conflict. “Er is een (…) conflict binnen de heersende elite”, tussen degenen die de macht en privileges wortelend in het Mubarak-bewind verdedigen en degenen rond Morsi en de Moslim Broederschap die een voet tussen de deur proberen te krijgen en door de Mubarak-fractie worden tegengewerkt. Maar ook de Morsi-mensen wilden het “autocratische karakter van de Egyptische politiek” handhaven, en werkten het streven naar radicaler verandering van het oude systeem dus tegen. Dat riep weerstand op, en de Mubarak-mensen benutten die weerstand door zich ook inde protestbeweging te mengen. Vandaar het opduiken van de al genoemde feloul op Tahrir.

In die protestbeweging zelf manifesteert zich echter het tweede conflict, “tussen degenen die vechten om het oude autoritaire systeem te vernietigen – dat tientallen jaren lang hen politieke en economisch een actieve rol had ontzegd, en dat Egypte’s publieke rijkdommen plunderde in de naam van privé-profiteurs, en degenen die dit uit durven dagen opsluit, martelt en vermoordt.” Oftewel: het tweede conflict is de strijd tussen revolutie en contrarevolutie, terwijl het eerste conflict – verstrengeld met het tweede, maar niet samenvallend – een strijd tussen verschillende vormen van contrarevolutie is: de religieus-conservatieve versus de militaire en de feloul-versie.

Het is niet zo gek dat heel veel mensen blij zijn nu het leger Morsi een zetje aan het geven is, richting aftreden. Het is opluchting dat datgene waartoe ze zich zelf niet rechtstreeks in staat voelen, toch plaatsvindt. Maar dat leger toejuichen en zelfs tot zo’n zetje – wel degelijk een staatsgreep – oproepen, is wel verkeerd. Dat wil niet zeggen dat met het scenario van een militair ingrijpen nu meteen de revolutie verloren is. Het is de gigantische omvang van het protest – meer dan de oproepen door demonstranten zelf – die het leger tot ingrijpen drijft. In die zin is de val van Morsi wel degelijk óók de verdienste van de revolutionaire menigten, óók nu het langs militaire omweg plaatsvindt.

Het is heel wel mogelijk dat die menigten erg alert blijven. Ook als er weer een generaal president is of als de legerleiding het politieke proces naar een nieuwe grondwet en verkiezingen regisseert. Shenker denkt dat de val van Morsi, zelfs onder militaire druk, toch vooral de revolutie sterker maakt. Ja, “sommige Mubarakisten zullen feestvieren omdat ze een stuk van de politieke koek willen, maar hun vreugde zal verdronken worden in het lawaai van degenen die vechten om de hele koek te breken.” Het zou kunnen, maar het is onverantwoord om er op te rekenen. Niet alleen de oude Mubarak-aanhangers spelen namelijk hun contrarevolutionaire rol, maar het leger zelf ook

Dat leger toejuichen maakt de revolutie zwakker, niet sterker, het streven naar ‘stabiliteit’ wint het zo van het streven naar gerechtigheid. De noodzakelijke alertheid wordt met de euforische steun die het legeringrijpen onder betogers ondervindt, ondermijnd. Morsi loste de armoede niet op, een volgende president gaat dat evenmin doen. Morsi is duidelijk op weg naar de uitgang, nu vijf ministers al zijn opgestapt. De Broederschap verdedigt haar positie met knokploegen en straatgevechten. Zij waren gisteren de vijand, en zijn dat vandaag nog steeds. Maar intussen is met de militaire ingreep de andere vijand naar voren gekomen. Ieder idee dat één van die twee vijanden eigenlijk best wel een vriend is, schaadt de bevrijdingsstrijd.

Peter Storm