Compliment en lachspiegel – over de zoveelste ‘weerlegging’ van het anarchisme (deel 1)


vrijdag 13 mei 2016

Als het anarchisme voorwerp wordt van linkse – doorgaans marxistische – kritiek, dan zegt mij dat twee dingen. Allereerst is het een compliment aan anarchisten, aan anarchistische opvattingen en anarchistische praktijken. In de tweede plaats is het een spiegel die ons als anarchisten wordt voorgehouden. Een compliment: als anarchisten met hun eigenwijze ideeën en praktijken niet een zeker effect hadden, als we niet opvielen, zouden linkse critici er immers geen aandacht aan besteden, dan waren we irrelevant. Kennelijk zijn we als anarchisten niet zo onbeduidend als critici graag suggereren. Een spiegel: kritiek laat zien hoe we als anarchisten overkomen op anderen, op tegenstanders en op potentiële bondgenoten. Dat is nuttig, al is het niet altijd prettig. Maar spiegels weerspiegelen niet alleen. Ze vervormen vaak teven datgene wat ze weerspiegelen. Soms blijkt de spiegel eerder een lachspiegel, zo onherkenbaar is de vervorming. En als je de spiegel met eigen creaties beschildert voor je de spiegel aan een ander voorhoudt, moet je niet vreemd opkijken dat de ander zich in het spiegelbeeld niet herkent. Dat alles bedacht ik me toen ik via Facebook een artikel onder ogen kreeg met als titel: “Anarchisme gaat ons de revolutie niet brengen” .

Het stuk is te vinden op het blog Rode Draad. Het stuk is niet ondertekend, vandaar dat ik in het vervolg ook naar ‘de auteur’ verwijs, en geen naam noem. Ik meen overigens wel vrij zeker te weten wie de auteur heeft, en als die aangeeft dat het OK is diens naam te noemen,doe ik dat hier alsnog. Maar zelfgekozen anonimiteit respecteer ik.

In het artikel wordt uiteengezet waarom volgende auteur het anarchisme niet adequaat is als revolutionaire theorie en strategie. Het zit echter vol met zoveel misvattingen dat het de moeite loont om het alinea voor alinea te ontrafelen. Dat geeft me dan tegelijk de kans om wat over het anarchisme – het echte, niet dat van de lachspiegelcritici – te vertellen. Want veel van de misvattingen zijn bepaald niet uniek voor dit artikel. Je komt ze keer op tegen in marxistische ‘weerleggingen ‘van het anarchisme als revolutionaire theorie. Dat, en niet louter het artikel dat ik hier bespreek, is een reden waarom deze reactie nogal fors is uitgevallen. Ik plaats het dan ook als serie.

Het begint al met de titel zelf. Anarchisme gaat ons de revolutie niet brengen, lezen we daarin. Welnu, dat klopt. Het anarchisme gaat ons de revolutie niet brengen, en wees daar maar blij om. Want als één stroming, welke dan ook, exclusief de revolutie gaat brengen, dan weet je al zeker dat het geen werkelijk diepgaande, bevrijdende revolutie is. Voor mij als anarchist is revolutie een omwenteling gedragen en doorgevoerd door de onderliggende, onderworpen, uitgebuite delen van de bevolking. Anarchisten zijn deel van die bevolking en dragen graag een steentje – een heleboel steentjes – aan zo ‘n revolutie bij.

Maar de revolutie is niet van ons, het is niet ons anarchistische project waar wij anderen in mee willen krijgen. Het is het project van al die anderen, en ook een beetje van ‘ons’, van anarchisten. De kracht die richting revolutie werkt, is niet primair het anarchisme. De kracht die in die richting werkt is de vroeg of laat escalerende rebellie van onderop vanuit die onderdrukte en uitgebuite mensen, van de “onderdrukte klassen” zoals de auteur het even verderop formuleert. Het anarchisme is van die kracht een zelfbewust onderdeel. Niet minder en niet meer. Dus nee, anarchisme gaat ons de revolutie niet brengen. Gelukkig maar. Nu maar hopen dat andere politieke stromingen dezelfde bescheidenheid aan de dag leggen.

Beginnen we aan alinea één. De eerste paar zinnen stellen vast dat het anarchisme “in Nederland” geen “revolutionair perspectief” schetst, geen concreet einddoel formuleert, geen strategie weet te ontwerpen, zelfs niet voor “het bouwen van een beweging”. Die bijvoeging “in Nederland” is van belang. Het stelt de auteur namelijk in staat op tegenwerpingen te antwoorden: ja, dat geldt misschien voor het anarchisme in het algemeen wel, maar niet ‘in Nederland’… Later in het stuk wordt ook het anarchisme “in zijn huidige vorm” op de korrel genomen. Net zoiets: het is een soort opt-out-clausule tegenover weerleggingen, die de auteur dan kan erkennen in theorie, maar niet van toepassing op het anarchisme ‘in zijn huidige vorm’. De auteur haalt daarmee het principiële aspect van diens kritiek onderuit, terwijl het verderop in het artikel wel degelijk gaat om pogingen om het anarchisme in de kern te kritiseren. Erg consistent is dat als discussiemethode niet.

Verder zijn de vaststellingen in deze passage niet indrukwekkend. Ze betekenen pas iets voor wie denkt dat ‘het anarchisme’ een éénduidig homogeen ding is, met een hoofdkantoor, een partijbestuur en een beginselprogramma, waarin dan een einddoel wordt geschetst en de weg erheen wordt gewezen. Maar 1. het anarchisme bestaat uit anarchisten en anarchistische netwerken, met de meest uiteenlopende gedachten over wat een revolutie zou kunnen inhouden en hoe we daar komen – en zelfs of het begrip ‘revolutie’ wel omschrijft wat het anarchistische streven eigenlijk is. En 2. anarchisten zijn doorgaans vrij duidelijk over hun doel: een wereld zonder opgelegd gezag, zonder staat en kapitaal en patriarchaat en witte overheersing en natuurverwoesting, een wereld van en voor vrije mensen en andere dieren. Dat is alleen maar ‘geen concreet einddoel’ voor wie een kant en klaar plan verwacht, dat alleen maar doorgevoerd hoeft te worden. Maar omdat volgens anarchisten de noodzakelijk geachte veranderingen doorgevoerd worden door de diverse rechtstreeks betrokken mensen zelf, op de plekken waar ze wonen, werken, leren, spelen, kinderen grootbrengen, zijn die veranderingen net zo veelvormig als al die rechtstreeks betrokken mensen zelf.

Anarchisten kunnen daar algemene suggesties voor doen. Maar een “concreet einddoel” is precies wat het anarchisme niet kan en niet wil geven, omdat dat niet aan één enkele stroming of groep is maar aan al die concrete individuele personen die via hun opstand hun vrijheid veroveren. Zelfs het woord ‘einddoel’ is niet van toepassing: het vrije leven is nooit ‘af’, ieder ‘einde’ is dan ook geen ‘doel’ maar het eind van welk doel dan ook. De vrijheid en de solidariteit zoeken we tegelijk al in het hier en nu, niet pas ‘na de revolutie’. Inderdaad, het anarchisme komt niet “met een eigen plan voor de revolutie”, want de revolutie is niet iets dat zich volgens plan voltrekt, niet volgens dat van mij en hopelijk ook niet volgens dat van jou. Revoluties die dat wel doen, produceren volgens plan meestal ook een planbureau en een heleboel functionarissen om erop toe te zien dat het plan wordt uitgevoerd, plus agenten die er voor zorgen dat iedereen netjes blijft meewerken. Mag ik voor deze participatiemaatschapij bedanken?

Hebben we geen concept voor “het bouwen van een beweging”? Nee. We hebben er namelijk een heleboel, omdat we geen eenvormige stroming zijn, omdat concrete situaties verschillen, omdat we dus allerhande stukken beweging aan het bouwen, opbouwen, uitbouwen zijn. In Nijmegen bouwt de Anarchistische Groep Nijmegen (AGN) hardnekkig aan sociale strijd, en heeft daarvoor zelfs een blaadje met de veelzeggende titel “In Beweging” . In Tilburg netwerken we er opgewekt op los, met een in vier jaar langzaam maar zeker gegroeide 1 mei-traditie als aantoonbaar resultaat, en anarchisten op allerlei plekken als gangmakers actief. Tegen vluchtelingengevangenis Kamp Zeist organiseren anarchisten van de Anarchistische Anti-deportatiegroep Utrecht (AAGU)  een campagne die misschien niet het predicaat ‘Beweging’ krijgt van de auteur, maar die door het gezag overduidelijk als hinderlijk wordt ervaren. Anarchisten hebben voor dit alles niet een voor iedereen geldig handboek waarin staat hoe het moet. Anarchisten slaan de plak vaak mis in wat ze doen. En ja, lang niet alle anarchisten steken in dit type bewegingsopbouw energie. Er zijn andere manieren van strijd denk- en doe-baar. Maar dat anarchisten geen idee hebben hoe je beweging opbouwt, is een idee dat nogal weerlegbaar is. Het geldt alleen als je een zeer bepaald concept van ‘beweging’ hanteer , een concept waar het anarchisme dan niet aan blijkt te voldoen. Welk concept mag dat dan wel wezen?

Dan wijst de auteur op een noodzaak tot organisatie, alsof anarchisten die noodzaak zouden ontkennen. “Het kapitalisme is een systeem van klassenonderdrukking en de bevrijding daarvan moet geleid worden door die onderdrukte klassen.” De redenering klopt goeddeels: de onderdrukten dienen vooraan te staan in de bevrijdingsstrijd tegen datgene wat hen onderdrukt: het kapitalisme, de staat, het patriarchaat, de witte overheersing. Ik vind “geleid worden door” daarvoor geen goede formulering, maar dat laat ik hier nu liggen. Maar dan! “Die klassen moeten dus georganiseerd en gemobiliseerd worden.” Door wie? Staat er buiten de klassen een groep klaar om aan het mobiliseren en organiseren te slaan? Zijn die klassen lijdend, eventueel meewerkend, voorwerp (object) en staat het onderwerp, het subject, degene die organiseert/ mobiliseert, ergens buiten die klassen? Dan kun je er donder op zeggen dat na succesvolle mobilisatie en organisatie van die klassen – door anderen dus – die anderen, en niet die onderdrukte klassen de touwtjes in handen hebben. Hetzelfde geldt ook als het subject binnen die klassen staat, en impliciet dus er boven, doordat het zichzelf de rol toedicht die klassen te organiseren en mobiliseren. In beide gevallen zijn het niet die klassen die zichzelf bevrijden, maar een speciale groep die de hoofdrol speelt, als voorhoede nu en als machthebber straks. Een levensgevaarlijk concept dat ons de ene éénpartijstaat na de andere heeft opgeleverd.

Dat we op de vraag die de auteur stelt: “hoe doe je dat?” inderdaad “geen antwoord (…) hebben”, zoals de auteur stelt, is dan ook nogal wiedes. De hele vraag is al verkeerd. Anarchisten is het er om te doen dat mensen in een onderdrukte positie, de leden van die “onderdrukte klassen” zichzelf organiseren en elkaar daarbij helpen, elkaar aanmoedigen – ‘mobiliseren’, overigens een nogal militaristisch woord dat ik graag vermijd – om in beweging te komen. Organisatie en mobilisatie gebeurt in en vanuit de onderdrukte klassen, het is niet iets dat ‘wij’ anarchisten, of tot welke stroming ons we dan ook bekennen, met ‘hun’ moeten gaan doen. Precies die wij-zij-dichotomie is dodelijk. Stromingen die zichzelf wel de rol aanmeten dat zij als subject mensen als object gaan organiseren, verdienen het ten zeerste te worden gewantrouwd, want die vertegenwoordigen de machthebbers van morgen, ook als dat niet hun bewuste ambitie is.

Willen we mensen helpen en aanmoedigen zichzelf te organiseren? Ja. Willen we mensen organiseren? Nee. Dat doen ze in iedere revolutie die bevrijdend werkt gewoon zelf. Als anarchisten helpen we bij die zelforganisatie en zelfbevrijding graag een handje mee, want van ook wij zijn van al die onderworpen mensen een deel.

(wordt vervolgd)

Peter Storm

,

  1. #1 by Conan on 2016/05/16 - 13:39

    spelbreker, je krijgt een kusje van me.

    De marxisten denken dogmatisch, alsof de wereldgeschiedenis een consistent verhaal is met een kop en een staart. Ze doen aannames op basis van hun economische theorieën( theorieën die op zichzelf gezien waardevol zijn ) , maar die aannames bleken in het verleden heel anders uit te pakken. Ze hebben een absolutistische starre theorie en op basis van die theorie hebben ze een eenduidig plan gemaakt en alles en iedereen moet wijken voor dit plan. Als dit plan vervolgens niet blijkt uit te pakken zoals de bedoeling was, dan word het gewoon ergens anders op afgeschoven. Dan was het geen echt communisme, of dan komt het door de naburige landen, of het is gewoon niet waar, want zij hebben gelijk en als je dat ontkent, dan ben je een imperialistische spion.

    Revolutie duid aan wie goed is, wie slecht is en wie uitgemoord mag worden. Hierna is er een nieuwe machthebber, maar een machthebber voortkomende uit de klasse van de onderdrukten, dus de goede machthebber en dan word alles ineens utopisch, omdat de onderdrukte klasse de touwtjes in handen heeft, althans de leiders van de onderdrukten en die kunnen zelf natuurlijk niet onderdrukkend zijn, want dat waren de goede mensen…..Simplisme ten top. Het feit dat mensen in het jaar 2016 nog steeds voor de rode utopie vallen, dat is iets wat ik vrij beangstigend vind.

    Anarchisme heeft nooit over revolutie gesproken, omdat revolutie altijd hyper autoritair is. Anarchisme hanteert daarentegen een insurrectie.

    JW gaat voorbij aan de eeuwenoude problematiek, waar communisten altijd aan voorbij gaan. Macht op zich, wat macht is, wat macht doet, wat macht kan doen. In die zin kunnen we blij zijn met het falen van de communistische heilstaten, die voortkwamen uit het het marxisme. Ondanks dit fiasco zijn er mensen die zich er aan vast blijven houden, toegewijd als een sektelid. Macht structuren trekken een bepaalt soort mensen aan. Mensen die dol zijn op macht, mensen die kikken op macht. Dit staat los van de kleur van je beweging. Of het nou rood, blauw, groen is, een bureaucratische structuur corrumpeert. We kunnen blij zijn met het falen van de communisten, omdat we nu weten dat dit een onhoudbare weg is. Een doodlopende weg. Nu is het aan ons, het nieuwe links, het libertaire links.

    Marx was intelligent en dogmatisch. Lenin was intelligent en dogmatisch, maar Stalin was een psychotische moordmachine. De eerdere communisten hebben onbewust het pad vrijgemaakt voor machtswellustelingen en hebben hier vervolgens zelf onder geleid. Ze hebben onbewust een monster gemaakt een monster dat hen zelf vervolgens vervolgd heeft.

    Kritiek op kapitalisme en neo liberalisme is niet iets dat ineens uit de lucht komt vallen, maar dat stukje bij beetje ontstaat. Er zal niet ineens een rode verlosser opstaan, die ons allemaal de ogen opent en een nieuw tijdperk zal inleiden. Verandering kan je niet forceren, verandering is organisch en altijd in beweging. Communisten denken dat ze hun morele gelijk door de strotten van de mensen moeten drukken en doen dit vervolgens op een immorele manier, waardoor ze per definitie paradoxaal handelen.

    Anarchisme heeft wel degelijk verschillende tactieken gehanteerd. Grofweg zijn er een paar te noemen. Het begon bij het mutualisme van Proudhon. Het hanteren van markten buiten kapitalistische structuren, het vrij verschaffen van krediet en het hanteren van arbeiders collectieven. Dit is een vorm van counter kapitalisme, binnen het kapitalisme zelf. Een manier om de arbeider en de transacties tussen arbeiders los te maken van staat en kapitaal. Na Proudhon kwam Bakoenin met zijn collectivisme. Een soort Proudhonisme, maar dan militant en gericht op het overnemen van productiemiddelen, het vormen van arbeiders collectieven die op basis van directe democratie binnen de collectieven bestaan en die onderling vervolgens handel drijven etc. Zo is er een orde, zonder dat er een machthebber aan te wijzen is. De materiële condities zijn gefaciliteerd, maar de macht is gedecentraliseerd. Dan de meeste recente en de op dit moment meest populaire anarchist is Kropotkin. Kropotkin formuleert een vorm van niet marxistisch communisme. Het gaat bij hem om een vrije dynamiek tussen productie en consumptie. Mensen formeren zich in communes. Communes die geen geld gebruiken, maar op informele basis produceren en consumeren.

    Al de vormen van anarchisme gaan uit van gecollectiviseerde economie, ten opzichte van genationaliseerde economie, waar marxisten op doelen en geprivatiseerde economie, waar kapitalisten op doelen.

    De discussies binnen het anarchisme gaan vooral over de verschillende vormen van anarchisme en welke toegepast zouden moeten worden. Anarchisme heeft wel degelijk richtlijnen en ideeën voor een libertaire orde. Het is niet blind schoppen tegen het huidige, er zijn wel degelijke zeer uitgedachte tactieken. Er is alleen inderdaad geen blauw print voor wat er moet gebeuren en wie dat zal aanvoeren. Wij hebben geen Mao, waar we voor door het vuur gaan, waar we gouden beelden voor maken. Wij proberen ons eigen verstand te gebruiken en handelen alleen vanuit ons eigen belang en daarmee het belang van de overgrote meerderheid.

  2. #2 by jw on 2016/05/14 - 12:42

    In tegenstelling tot Peter zal ik niet elke alinea van zijn artikel(en) ontrafelen. 😉 Er komen in totaal vijf delen, weet ik uit betrouwbare bron, dus ik ga alleen in op de hoofdpunten. Deel 1:

    Ik krijg bijna de indruk dat er eigenlijk helemaal geen discussie is tussen Peter en mij. Hij weerlegt mijn argumenten en conclusies niet; hij neemt ze grotendeels over en geeft er een andere draai aan. We vinden allebei dat anarchisme de revolutie niet gaat brengen. Het verschil tussen ons is dat ik dat een probleem vind en Peter niet. Waarom ik het dus wel een probleem vind:

    Het artikel is volledig in anarchistische stijl geschreven, in de zin dat het volledig los staat van de materiële werkelijkheid, en alleen een spuien van (mooi klinkende) ideeën is. Waar anarchisme daarmee vaak impliciet de verantwoordelijkheid om de revolutie te bouwen afwijst, doet Peter dat in zijn artikel expliciet. “Maar de revolutie is niet van ons, het is niet ons anarchistische project waar wij anderen in mee willen krijgen. Het is het project van al die anderen, en ook een beetje van ‘ons’, van anarchisten. (…) Dus nee, anarchisme gaat ons de revolutie niet brengen. Gelukkig maar. Nu maar hopen dat andere politieke stromingen dezelfde bescheidenheid aan de dag leggen.”

    Het is dus *hopen op* mensen die in opstand komen tegen het kapitalisme en dan *hopelijk* zomaar de kracht hebben om het kapitalisme omver te werpen en de nieuwe samenleving neer te zetten. De visie op hoe een revolutie gebeurt, gaat letterlijk niet verder dan ‘we hopen dat het een keer gebeurt’. Je trekt dan je handen volledig af van het feit dat je een rol moet en kan spelen in de bevrijding van de mensen. We leven in een maatschappij die mensen keihard uitbuit, marginaliseert, onderdrukt, tegen elkaar uitspeelt, ontmenselijkt, etc. We hebben doodsimpel de verantwoordelijkheid om onszelf te bevrijden. Dat betekent dat we moeten bouwen aan een massabeweging die zo veel macht gaat opbouwen dat we het kapitalisme omver kunnen werpen en een nieuwe samenleving kunnen bouwen. Alle onderdrukte en uitgebuite klassen moeten hier deel van zijn, dus moeten we zorgen dat we in grote lijnen verenigd zijn. Die verantwoordelijkheid afwijzen met de lege platitude dat allerlei kleine groepjes hun eigen ding moeten doen (wat hopelijk ooit een keer vanzelf samenkomt in iets dat het kapitalisme omver gaat werpen), negeert alles wat deze vraag belangrijk maakt en zal dus nooit kans maken om ons te bevrijden.

    We hebben het dus over de noodzaak om mensen te organiseren, ook iets wat Peter afwijst. De definitie is hier belangrijk: organiseren betekent niet dat je mensen in een organisatie stopt en dicteert wat ze moeten doen en dat ze je gedwee volgen. Mensen organiseren betekent dat je hen (en jezelf) onderwijst, politiseert en radicaliseert door samen strijd te voeren, dit alles met als doel machtige organisaties op te bouwen die het kapitalisme omver kunnen werpen.

    Het anarchistische alternatief is hopen dat mensen zichzelf zullen organiseren en dan ook nog eens hopen dat ze (uit zichzelf) dezelfde anarchistische principes zullen aanhangen als de bestaande anarchisten. Maar helaas maken ideeën niet de werkelijkheid. We worden iedere dag vol gestopt met de ideologie en de ideeën van de bourgeoisie, dus mensen hebben simpelweg onderwijs nodig. Anarchisten zullen die opmerking paternalistisch vinden, maar welke anarchist kan zeggen dat die als anarchist is geboren? Dat die niet allerlei foute ideeën heeft moeten afleren en nieuwe moeten aanleren? Dat dat een proces is dat je niet in je eentje kan doormaken? Peter – en daarmee bewijst hij zich een ware anarchist – begraaft zichzelf in het perfecte idee, negeert alle werkelijkheid die niet strookt met dat idee, en hoopt dat het verder vanzelf goed komt. Dat gaat, nogmaals, de revolutie niet brengen. En dat is een probleem.

  3. #3 by spelbreker on 2016/05/13 - 23:13

    op de rand? Wie heeft het hier over wartaal en onzin? Nou ik niet. Dat was Conan. Bovendien kan ik me vaag herinneren dat je ooit zei dat schelden bij de anarchistische strijd hoorde. Niet dat ik het daar mee eens ben. Ik heb genoeg inhoud geleverd.

  4. #4 by peter on 2016/05/13 - 21:51

    Dat kan ik, maar dat ga ik niet doen. Ik mag hem wèl. Bovendien, de vraag of ik iemand mag is hier helemaal geen criterium. Wat wel een criterium is, dat is: schelden. Je zit keer op keer op de rand. Terug naar de inhoud.

  5. #5 by spelbreker on 2016/05/13 - 18:39

    peter kun je die Conan van je forum schoppen? Ik mag hem niet.

  6. #6 by spelbreker on 2016/05/13 - 17:34

    de komende revolutie wordt in gang gezet door de antichrist, die de islamitische Mahdi is en de Azteekse Quetzalcoatl. Dit gaat volgens plan en geen seconde eerder of later, ook niet als alle anarchisten ter wereld zich opeens zouden verenigen.

Comments are closed.