ravotr

Het is beangstigend dat veel mensen in alternatieve kringen die op allerlei punten eerder naar links dan naar rechts neigen, zich hele brokstukken van het conspiratieve gedachtegoed hebben eigen gemaakt. Het is beangstigend, maar er zijn wel verklaringen voor. Deel 3 van een serie over het conspiratieve denken.

In de eerste plaats is er de diepe maatschappelijke – lang niet uitsluitend economische – wereldwijde crisis waarin het kapitalisme sinds 2007 is beland. De maakt mensen angstig, onrustig en onzeker. Mensen willen verklaringen van de onbegrijpelijke processen waardoor ze in hun zekerheden zijn bedreigd. De gangbare verklaring – de vrije markt, eventueel een beetje bijgestuurd door verstandige politici, doet het prima – was met de kredietcrisis ernstig beschadigd geraakt. Die liet immers een op hol geslagen vrije markt zien die door politici juist was gefaciliteerd in haar desastreuze werk. Omdat de crisis juist in het financiële stelsel was losgebarsten, klonken alternatieve verklaringen die dat financiële stelsel centraal stelden snel aannemelijk. Van ‘financieel stelsel’ naar ‘de banken’ is dan geen gigantisch grote stap. En voor je het in de gaten hebt, is er een kleine groep bankiers aangewezen als spil van een elite die ons allemaal moedwillig naar het verderf leidt voor nog groter gewin. Creatieve geesten die het verhaal verder invulden en uit brokstukken van vroegere samenzweringsverhalen een nieuwe versie samenstelden, vulden de boel verder in. Zo raakte het alternatieve wereldje waar ook allerlei linkse radicalen actief zijn, behept met het vertoog van Illuminati, NWO en Rothschilds.

Het kan geen kwaad er op te wijzen hoe reactionair, hoe openlijk anti-links dit hele verhaal is, zelfs afgezien van de rabiate antisemitische geluiden die je er te vaak tegenkomt. De NWO is gedacht als supra-nationaal, een ontkenning van nationale staten en soevereiniteiten. Het hiertegen gepredikte verzet baseert zich veelal precies op die nationale soevereiniteiten, en is daarmee vaak nationalistisch tot op het bot. Vaak wordt de EU zo ‘n beetje gezien als de regionale tak van de NWO, en wordt de EU op dezelfde nationalistische basis afgewezen. De Grote Samenzwering is in het hele verhaal niet alleen verantwoordelijk voor het westerse kapitalisme, maar ook voor haar vermeende tegenpool het communisme. Oorlogen, heet en koud, zijn geen echte belangenconflicten tussen groepen heersers maar gewoon doorgestoken kaart van de super-elite, de Rothschids, de Illuminati. Linkse critici van het kapitalisme én van het conspiracy-denken worden soms weggelachen als lui die indirect de NWO dienen en de kritiek erop binnen beperkte banen houden en aldus de rol van ‘gatekeeper’ hebben. Staten die ruzie hebben met de staat waar het hoofdkwartier van die NWO geacht wordt te zijn – de VS – krijgen complimentjes omdat ze de NWO zouden dwarsbomen. Het is opvallend hoe vriendelijk in kringen van aanhangers van dit samenzweringsdenken gepraat wordt over Poetin. Oppervlakkige anti-imperialistische sentimenten worden gereduceerd tot een platvloers anti-Amerikanisme. Tegelijk ontbreken verwijzingen naar het goede, traditionele Amerika dat overheerst wordt door een wezenlijk on-Amerikaanse macht, niet. Uiterst conservatieve politici als Ron Paul zijn in conspiracy-georiënteerde kringen dan ook populair.

Er is bij dit alles vrijwel geen systeemkritiek. Er is vooral het aanwijzen van de ultieme vijand. Dat heeft vaak tot gevolg dat er geen begin is van doordachte strategie om de heersers echt de voet eens dwars te zitten. Onthullen wat de vijand doet… maar hoe weet je dat de onthuller zelf niet voor de vijand werkt en alleen maar onthullingen doet om ons in de war te brengen? Met een almachtige vijand kan dat ook erg moeilijk want zijn wij dan ook niet compleet in de macht van die vijand? Het hele concept is geen recept tot strijd en verzet, maar een excuus voor passiviteit en eindeloze speculaties op internet over hoe machtig die vijand is, wat die vijand allemaal aan het uitvreten is, en ons af te vragen of X dan wel Y eigenlijk niet ook werkt voor de vermaledijde Illuminati is.

Want dat is dus lastig: je weet nooit helemaal zeker of die vijand niet ook haar vermeende tegenstanders aan een touwtje heeft. Zo neemt ruzie tussen aanhangers van de verschillende conspiratie-goeroes – Alec Jones, David Ickes, de Hollandse mini-goeroe Martin Vrijland die in het conspiracy-wereldje zowel fanatieke adepten als furieuze vijanden heeft – nogal eens de vorm aan van de beschuldiging dat de ander stiekem de Illuminati dient, ‘gatekeeper’ is van de NWO of, jawel ‘eigenlijk’ gewoon een Zionist. Paranoia heerst, ook bij mensen die in gangbare klinische zin ‘gezond’ zijn. En als mensen breken met de ene goeroe, dan is er genoeg goedgelovigheid over om een andere goeroe het vertrouwen te schenken. Het zijn godsdienstige geschillen binnen een irrationele, als kritisch vermomde maar hoogst onkritische religieuze denkwereld.

Dat er desondanks kritische en linkse mensen delen van dit vertoog accepteren en uitdragen, is helaas onmiskenbaar. Het klinkt ook best radicaal, die superelite die bevochten moet worden. En er is – naast het feit at de crisis uitbrak als bankencrisis waardoor het aanwijzen van een bankierskliek als boosdoeners relatief makkelijk was – nog een reden dat het conspiratieve denken om zich heen greep in kringen die zochten naar een radicaal antwoord op de crisis. Serieuze systeemkritiek van linkse en radicale strekking was nauwelijks voorhanden. Het marxisme was, door haar associatie met de heersende machten in Oosteuropa en Sovjetunie tot 1989-1991, in China en soortgelijke staten nog wat langer, ernstig in diskrediet geraakt. Het was gaan functioneren als legitimatie voor politiestaten. Dat diskrediet is zuur voor die marxisten die altijd probeerden een radicaal-democratische interpretatie van Marx en soms ook Lenin te propageren, maar het is een feit. Of die radicaal-democratische interpretatie ‘waar’ was en de stalinistische interpretatie van Marx ‘onwaar’, of juist andersom, of dat het allebei valide interpretaties waren, of geen van beiden… het doet er in dit verband niet toe. Dat het marxisme op één of andere manier iets te maken had met de gediscretiseerde politbureaucratische despotismes van het ‘communisme’ was onontkoombaar, en dat telde hier.

Ook de andere radicale stroming, het anarchisme, had geen enorm grote aanhang en invloed. Ook deze stroming had een tik meegekregen van de nederlaag van links die gesymboliseerd werd door de val van de Berlijnse Muur, al droeg deze stroming geen verantwoordelijkheid voor het zogeheten communisme dat samen met die Muur ten val kwam. Links kwam in het verdomhoekje terecht, en gene enkele linkse en radicale stroming ontsnapte aan de impact.

Toen er in 2007-2008 een nieuwe crisis uitbrak, waren de twee klassieke bouwstenen van een radicale theorie – de kritiek op het kapitalisme als systeem zoals met name Marx die leverde, en de afwijzing van opgelegde institutionele autoriteit en hiërarchie waarin vooral anarchisten uitblonken – nauwelijks vindbaar. Wat wel vindbaar was, dat waren dus allerhande met gladde video ‘s gepropageerde samenzweringstheorieën, aansluitend bij in onbruik geraakte maar latent nog aanwezige stereotypes over joodse invloed-achter-de-schermen. Waar verstandige, rationele en radicale systeemkritiek vrijwel ontbrak, daar kreeg het hoogst onverstandige, irrationele samenzweringsdenken vrijwel vrij spel. Conspirationalisme is in die zin het nieuwe stadium van het irrationalisme dat de huidige maatschappij doordrenkt. Het stelt mensen die de wereld grondig willen veranderen, zonder illusies en met rationaliteit als wapen, voor serieuze problemen die we niet uit de weg moeten gaan.

Peter Storm