dinsdag 27 augustus 2013
Niemand weet whodunit. Niemand weet wie vorige week de dodelijke gifgasaanval in Syrië heeft gedaan. Maar het maakt weinig uit wie het gedaan heeft. Wat uitmaakt is wie de schuld krijgt, en daarom door het Westen ‘gestraft’ dreigt te worden. En het is duidelijk wie in Westerse regeringskringen de schuld krijgt toegeschoven: het bewind van Assad. De aanval functioneert als excuus voor een dreigende Amerikaanse aanval. Die aanvalsdreiging is verwerpelijk, de uitvoering ervan een misdaad, ook als inderdaad zou blijken dat het regime voor de evengoed misdadige chemische aanval verantwoordelijk is.
Toch kan een verkenning naar de schuldvraag zinnig zijn. Het laat iets zien van de staatspropaganda, de manipulaties over en weer, die de kijk op wat er gebeurt verregaand vertroebelen. Het laat zien hoe je rookgordijnen legt, verwarring zaait en the blame game zo behendig mogelijk speelt. Westerse politici wisten het meteen vrij zeker: Assad en zijn soldaten zijn de daders. En ja, we weten dat Syrië arsenalen van chemische wapens heeft. We weten ook dat de raketten en voertuigen en projectielen en artillerie hebben waarmee ze gifgasgranaten op vrij aanzienlijke schaal kunnen afwerpen of afschieten. We weten ook dat het bewind de afgelopen jaren bloedbaden heeft aangericht, en dat morele scrupules ze niet weerhouden. Dat een staat die sluipschutters en erger op demonstranten loslaat, die dorpen en woonwijken beschiet in geweld waar elk onderscheid tussen burgers en strijders vervaagt, ook gifgas zou kunnen afwerpen, is denkbaar. En die staat heeft het vermogen ertoe. Maar vermogen en bereidheid zijn nog geen bewijs.
Omgekeerd: oppositiestrijders zijn bepaald niet vrij van moorddadigheid. Lang niet alle verzetsmilities beperken zich tot het bestrijden van Assads soldaten en politie. Gerichte moordpartijen en aanslagen tegen burgers zijn deel van de methoden van sterke stromingen in de gewapende oppositie. Recente berichtgeving spreekt van het afmaken van ten minste 9 christenen in de buurt van Homs in de nacht van 16 op 17 augustus. “Volgens ooggetuigen hadden de moordenaars het op de slachtoffers voorzien alleen omdat ze christenen waren, maar activisten houden het erop dat veel slachtoffers deel uitmaakten van regeringsgezinde strijdgroepen.” Er vielen in totaal 11 slachtoffers, waaronder twee vrouwen en vijf mensen die een wachtpost van een pro-regeringsmilitie bemensten. Op 15 augustus was er het bericht over de moord op twee minderjarige tieners door mensen van een aan Al Qaeda gelieerde groep, nadat een gevangenenruil zou zijn mislukt. De slachtoffers zouden ‘shabiba’, leden van een pro-regime-militie zijn. Dit soort dingen zijn in streken waar oppositiegroepen de baas zijn, schering en inslag, al is het zeker niet zo dat de oppositie als geheel er dit soort praktijken op nahoudt. In zekere zin bestaat die oppositie-als-geheel helemaal niet. Maar die moordbrigades die er deel van uitmaken bestaan dus wél.
Het idee dat bijvoorbeeld sommige van de Al Qaeda-achtige groepen die in Syrië tegen Assad strijden, nooit en te nimmer gifgas zouden gebruiken, ook tegen burgers, is gezien het bovenstaande zeer misplaatst. Het is ook denkbaar dat, in de chaos, chemische wapens in handen van strijdgroepen zijn gevallen. Maar de berichten duiden op een vrij grootschalig bombardement-annex-beschieting. Daartoe ontbreken aan oppositiekant de volgens deskundigen zoals bijvoorbeeld Ruud Busker benodigde zware wapenen. Puur op basis van capaciteit is de inzet ervan door het regime een stuk waarschijnlijker dan door oppositiegroepen. Maar dit soort inschattingen hebben natuurlijk geen bewijskracht.
Aan hard bewijs bestaat groot tekort, en de zoektocht ernaar vertoont eigenaardigheden. Er waren al VN-inspecteurs in het land, voor onderzoek naar eerdere gasaanvallen. In eerste instantie blokkeerden Rusland en China een oproep in de VN-Veiligheidsraad om inspecteurs ook naar recente aanval onderzoek te laten doen. Dat vergrootte de kans dat bewijs verdween en sporen vervaagden. Dat juist Rusland – beschermer van Syrië – deze rem opwierp, is een vingerwijzing: als Rusland écht denkt dat de oppositie gifgas heeft gebruikt, dan zou aandringen op snel onderzoek om dat nog vast te stellen meer voor de hand liggen. Het traineren van onderzoek is in het belang van daders. Wie de boel vertraagt, laadt de verdenking op zich een dader te zijn, of een beschermer daarvan. Deze episode versterkt dus de verdenking dat de Syrische staat het heeft gedaan, en dat Rusland zich dat realiseert. Dat Rusland later alsnog aandrong op onderzoek, en dat Syrië na enkele dagen akkoord ging, is hier niet mee in strijd: inmiddels was alweer kostbare tijd verloren gegaan en is het onderzoek kanslozer geworden.
Maar er is een andere verklaring denkbaar voor Syrische tegenwerking van VN-inspecties dan het willen blokkeren van waarheidsvinding. Misschien vertrouwt Syrië de inspecteurs niet, misschien verdenkt het de inspecteurs ervan enkel aanwijzingen te zoeken die in de richting van Assads schuld wijzen. Gezien de manier waarop VN-wapeninspecties in 2002-2003 als drukmiddel zijn gebruikt in de aanloop naar de Irak-oorlog, is zulk wantrouwen niet absurd.
De Westerse druk om tot een VN-onderzoek te komen had al snel iets ongeloofwaardigs. Als je zo ‘n onderzoek zo essentieel vindt, waarom dan de steeds stelliger bewegingen van Britse, Franse en Amerikaanse politici dat ze vrij zeker zijn dat Assad de dader is? ‘We willen weten wie het gedaan heeft, dus er moet onderzoek komen’ bijt met ‘we weten al wie het gedaan heeft, we moeten maatregelen nemen’.
John Kerry, oorlogsminister van de VS, spreekt van “aanvullend bewijs” dat het bewind verantwoordelijk is.l Aanvullend ten opzichte van wat? Is er dan al bewijs dat aangevuld kan worden? En mag “de wereld” die volgens Kerry en Obama zo ‘n gifgas aanval niet mag tolereren, dat bewijs misschien ook zien? Volgens de Britse minister van Buitenlandse Zaken William Hague is inzet van chemische wapens door Assads troepen “de enig mogelijke verklaring” voor de aanval. Zijn opmerking dat, door de komnst van VN-inspecteurs tegen te werken, Syrië er blijk van geeft “iets te verbergen” te hebben, is op zich geen onzin, ik hanteerde eerder een soortgelijk argument. Maar bewijs is het helemaal niet, en zoals we zagen is er een andere verklaring mogelijk voor Syrische obstructie: twijfel aan de onpartijdigheid van VN-inspecties.
Al met al is de zekerheid waarmee Kerry, Hague, Obama en dergelijke met de vinger naar Assad wijzen, nogal misplaatst. Er zijn aanwijzingen, maar bewijs is niet geleverd. Om dichter bij een antwoord te komen stellen mensen graag de vraag: wie profiteert van een aanval? Wie er baat bij zou hebben, zal eerder de dader zijn dan degene die er last van heeft. In hoeverre heeft Assad baat bij een gifgasaanval? Op het eerste gezicht is dat twijfelachtig: Obama heeft met zijn “rode lijn”-praat duidelijk gemaakt dat met name grootschalige inzet van chemische wapens aanleiding tot stevig ingrijpen zou zijn. Bovendien waren VN-inspecteurs niet ver van de plek waar de aanval plaatsvond aanwezig. En ten slotte was Assad met stevige tegenoffensieven bezig de oppositie terug te dringen. Waarom met een gifgasaanval toeslaan als je aan de winnende hand bent en zoiets niet nodig hebt en er alleen maar interventie ten gunste van je tegenstanders dichterbij brengt?
John Wight volgt die redenering, in een stuk op de website Socialist Unity: “Op een moment dat (…) Syrische regeringstroepen aanhoudende successen boekt tegenover een veeltalige oppositie die in toenemende mate bestaat uit duizenden door het buitenland gefinancierde jihadisten van buiten het land. Op een moment dat VN-inspecteurs al in Syrië (…) zijn om een onderzoek te doen naar eerder beweerde incidenten van chemisch wapengebruik tijdens het conflict. En wanneer Westerse regeringen (…) popelen om de inzet te verhogen waar het gaat om het steunen van de de oppositie in haar pogingen om de regering van Assad omver te werpen, zou het een van de grootste militaire en politieke blunders (..) zijn als de herkomst van dit meest recente geval van inzet van chemische wapens het Syrische leger was. Het zou in feite neerkomen op Bashar al-Assad die zijn eigen doodvonnis tekent.” Een gifgasaanval vanuit de gewapende oppositie, om er vervolgens Assads bewind de schuld van te geven en Westerse staten langs die weg tot ingrijpen tegen Assads bewind te bewegen, is veel aannemelijker volgens Wight. Zo ziet ook de website Moon of Alabama de zaak. Dat schrijft: “Het zou natuurlijk volslagen irrationeel zijn voor de Syrische regering om chemische wapens te gebruiken juist nu inspecteurs van chemische wapens in het land arriveren. Maar het is heel rationeel voor de opstandelingen en hun buitenlandse supporters om zo’n incident de scheppen, zoals ze eerder deden, en dat te gebruiken om hun propagandacampagne tegen de Syrische regering te verversen.” Een zogeheten false-flag-operatie dus.
Probleem met deze visie is tweeledig. In de eerste plaats maakt men dezelfde fout als Kerry, Obama en Hagua, maar dan op zijn kop. Er worden dingen geschetst die aannemelijk zijn: “Syrië vertraagt inspectie, dus heeft het iets te verbergen, dus…”; “Syrië zou zichzelf met een gasaanval alleen maar benadelen, en dús…” Die redenering aangaande wat plausibel is wordt echter vervolgens als een bewijst gezien. Maar aannemelijk of waarschijnlijk is niets heel anders dan feitelijk bewezen. Er gebeuren soms heel onaannemelijke dingen, de geschiedenis verloopt niet altijd plausibel. Vragen wie profiteert kan een hulpvraag zijn in een onderzoek, maar bewijskracht heeft het antwoord dus niet.
Tweede probleem: er klopt iets niet in wat Wight zegt. Het is niet waar dat het Syrische leger van succes naar succes gaat in de strijd tegen de opstand. Ja, dat leger heeft eerder dit jaar enige terreinwinst geboekt na nóg eerder in hetzelfde jaar flink wat stellingen te hebben prijsgegeven. Maar juist de laatste weken komen er weer berichten dat de druk vanuit de gewapende oppositie groeit, en dat de recente regeringssuccessen nogal fragiel zijn. “Rebellen rukken op in gebied Alawieten” , schreef Nu.nl op 6 augustus. Het betreft het gebied waar Assads vader is geboren. “Syrische rebellen claimen controle vliegbasis Aleppo”, schreef dezelfde site op dezelfde dag.
Het kan allemaal propaganda van de oppositie zijn. Maar EA Worldview, een website die het verloop van de oorlog in vrij veel detail bijhoudt, komt aanhoudend met berichten die dezelfde kant op wijzen: opstandelingen boeken weer terreinwinst. En precies daarom zou een gifgasaanval vanuit het regime wel eens minder irrationeel kunnen zijn dan Wight beweert. “Gedurende de laatste paar maanden is het bewind van Assad in Damascus onder toenemende druk komen te staan, waar het er niet in geslaagd is om belangrijke buitenwijken en buurten met een hoge aanwezigheid van opstandelingen te heroveren”, aldus EA Worldview in een analyse vrij kort na de aanval. Ook elders boekt de oppositie succesjes. Dus reageerde het bewind stevig: “Toenemend onder druk en geconfronteerd met aanvallen op haar posities in Damascus en elders, besloot het Assad-bewind om te gokken op een groot offensief om de controle te herwinnen op de buitenwijken van Damascus.” Daarbij paste, volgens deze interpretatie, het bombarderen om de bevolking te terroriseren “in de hoop dat dit bolwerken van opstandelingen zal verzwakken.”
Binnen déze brute logica past een gifgasaanval door het regime wel degelijk. Het zou dan geen teken van kracht zijn, ook geen irrationele daad van een bewind dat zoiets helemaal niet nodig heeft, maar eerder een noodgreep om een ongunstig tij te keren, waarmee een felle reactie van Westerse staten en een diepere afkeer vanuit de bevolking voor een bewind dat zó met burgers omspringt, op de koop toe wordt genomen. Het is dan wel een rare sprong, maar van een kat in het nauw. Alweer: dit is een interpretatie, geen bewijs. Maar zo heel absurd en onaannemelijk als Wight en Moon of Alabama een gasaanval vanuit het bewind inschatten is het kennelijk niet.
Er is met de zoektocht naar aannemelijkheid en bewijs natuurlijk nog iets merkwaardigs. Als VN-inspecties met bewijs komen dat Assad inderdaad schuldig is, dan zal dat de huidige trends versterken en degenen in de kaart spelen die de militaire druk op Syrië willen vergroten. Obama , Hague, Fabuis, noem maar op, zullen dan makkelijker tot – misdadige! – luchtaanvallen op Syrië overgaan, en die presenteren als strafmaatregel. Maar wat als de VN aankomt met onomstotelijk bewijs dat een gewapende strijdgroep de gifgasaanval heeft bedreven? Of de CIA? Wie gaat er dan gestraft worden? Komen er dan Amerikaans-Brits-Franse bombardementen op plaatsen waar de gewapende oppositie de baas is? Of schiet de VS dan kruisraketten af op Langley, Virginia, het CIA-hoofdkwartier? Alleen al het stellen van zulke vragen laat zien hoe weinig interesse de Westerse machthebbers hebben in werkelijke waarheidsvinding. Het doelwit van bestraffing staat al van te voren vast, zo hebben Obama en zijn bondgenoten – aanklager, rechter en beul in één – allang uitgemaakt.
Peter Storm