ravotr

dinsdag 9 juli 2013

Mathijs van der Zande geeft in “Egypte: is ‘staatsgreep’ wel het goede woord?” op Doorbraak redenen waarom hij het onverstandig vindt om de ingreep van het leger van vorige week zo nadrukkelijk als staatsgreep te bestempelen. Volgens hem raakt daarmee de rol van het opstandige volk, de autonome kracht van de revolutie, buiten beeld en krijgt het leger daarmee een veel te centrale rol toebedeeld. Ik verschil op onderdelen van mening met Mathijs en acht de typering ‘staatsgreep’ zowel valide als nuttig. Met die aanduiding ontken ik niet de revolutie Met die aanduiding probeer ik een aanslag op die revolutie aan te wijzen.

Het artikel is zeer zeker nuttig en lezenswaardig. Ik deel Mathijs eruit sprekende verlangen om de revolutie van onderop in het middelpunt van het hele verhaal neer te zetten, in al haar glorie. Ik onderschrijf zijn slotzinnen over “het spook van de revolutie van onderop” dat “waart”, in onder meer Egypte. “Dat moeten we ons niet laten afnemen!” Inderdaad! Maar het zijn de Egyptische generaals die dat spook met hun staatsgreep proberen te bedwingen. Juist daarom denk ik dat spreken van een staatsgreep, als één van de middelen waarmee die autonomie van het revolutionaire proces wordt bedreigd, wel degelijk aan de orde is. Niet om de revolutie ermee te ontkennen of te kleineren. Wel om er een levensgevaarlijke bedreiging van die revolutie mee aan te duiden, in alle negatieve scherpte die deze dreiging verdient.

Er zijn in dit verband twee wijzen waarop men over een staatsgreep kan spreken. Men kan zeggen: ‘dit is louter een staatsgreep’ – en daarmee het gebeuren van vorige week als geheel “afserveren” in Mathijs’ woorden. Dan laat je inderdaad een revolutionair proces dat vele miljoenen in beweging bracht, uit beeld verdwijnen. Dan ken je het leger een autonome, centrale rol toe die het helemaal niet verdient. Tegen dít gebruik van het word ‘staatsgreep’ is de polemiek van Mathijs van toepassing en zeer effectief. De revolutie, de massastrijd, de enorme menigten op de been, dat is niet af te doen als een  staatsgreep, en nietn als aanhangsel van een staatsgreep ook.

Maar er is een ander gebruik van het woord ‘staatsgreep’. Het woord is simpelweg een aanduiding, een beschrijving, van wat het leger doet, Het leger doet die ingreep, die staatsgreep inderdaad als onderdeel van en als reactie op de gebeurtenissen, die als geheel wel degelijk het predicaat ‘revolutie’ verdienen. Het leger schuift buiten – ook door dat leger erkende – procedures een regering opzij die in de – door dat leger erkende – verhoudingen legitiem is. Zoiets heet een staatsgreep, en dat woord is niet opeens ongeldig vanwege de revolutionaire context. Dat zeggen, luid en duidelijk, doet niets af aan de erkenning dat het leger dit doen in een revolutionaire context, met inderdaad het doel om zich als het ware die revolutie “toe te eigenen”, in Mathijs’ treffende formulering.

Het woord ‘staatsgreep’ betekent trouwens veel minder dan er vaak in wordt gelezen. Staatsgrepen zijn lang niet altijd methoden waarin legers vrijheidsstrijd frontaal verpletteren. Die lading heeft Pinochets staatsgreep in Chili er misschien aan gegeven, maar daar moeten we ons niet door laten foppen. Overigens was ook die staatsgreep 1973 een reactie op volksverzet. Is spreken over een Chileense staatsgreep in 1973 een ontkenning van de autonome rol van dat verzet? Welnee: het is juist een erkenning dat dit verzet de elite is zoveel angst aanjoeg, dat ze het wapen van de staatsgreep inzette. Het verschil met Egypte is niet zo heel groot. Alleen grepen de Chileense generaal in dwars tégen het volksverzet. De Egyptische generaals doen zich voor als vrienden van dat volksverzet, om er aldus greep op te krijgen. Het doel: de staat redden van dreigende revolutie – is echter hetzelfde.

Mathijs hint daar op waar hij schrijft: “Was het leger er niet bij betrokken geraakt, dan waren de gevolgen wellicht niet te overzien geweest.” Inderdaad. Dan had het volk waarschijnlijk zélf Morsi verdreven, want daar had het vanaf zondag 30 juni al een fors begin mee gemaakt, met demonstraties, blokkades en bezettingen van overheidsgebouwen, aanvallen op Broederschap-kantoren en de aankondiging van een campagne van burgerlijke ongehoorzaamheid. Dan was Morsi óók verdwenen, langs rechtstreeks revolutionaire weg, zoals boze demonstranten eind 2001 een Argentijnse president letterlijk uit het paleis joegen. Dan hadden de generaals het nakijken gehad, en had de Broederschap nu niet kunnen jammeren over ‘democratische legitimiteit’. De legeringreep ontregelde deze revolutionaire golf. De miljoenen demonstranten tegen Morsi hebben grotendeels de straten ontruimd, behalve diegenen die zich als hulptroepen van de militairen tegen Morsi opstellen. Een beschamende rol, net zo beschamend als de steun die Morsi eerder van weer anderen kreeg.

Er zijn dus andere soorten staatsgrepen dan de klassieke, openlijk reactionaire variant. Voorbeelden: Chavez in Venezuela probeerde in 1992 als militair officier samen met andere officieren een staatsgreep te plegen. Zou hem dat gelukt zijn, dan zouden wellicht de sluizen van massastrijd open zijn gegaan, en er een waarschijnlijk hoogst tegenstrijdig proces op gang gekomen zijn, een vervroeging van wat we nu, na Chavez’ verkiezing in 1998, de Bolivariaansee revolutie is gaan heten, een tegenstrijdig mengsel met strijd van onderop, hervormingen van bovenaf, en een leger dat een dubbelzinnige maar wel degelijk ook repressieve rol speelt. Het had wellicht geleken op de Portugese revolutie van 1974, een revolutie die ironisch genoeg begon met het afzetten van de fascistische dictator Caetano op 25 april door middel van een… militaire staatsgreep. Niemand zou het in zijn hoofd halen om daaruit af te leiden dat de hele Portugese revolutie een staatsgreep was;. Maar dat wil natuurlijk ook niet zeggen dat die militaire ingreep waarmee het begon, geen staatsgreep was. En het feit dat die revolutie met een staatsgreep begon, gaf het Portugese leger een sleutelrol in het proces, en verleende haar ook bij revolutionairen een krediet dat voor de afloop van die revolutie erg schadelijk was…

Staatsgrepen – zo wil ik maar zeggen – maken wel vaker deel uit van een groter, breder en dieper veranderingsproces dat we revolutie kunnen noemen. De beide woorden duiden op een ander deel van de werkelijkheid. ‘Staatsgreep’ duidt op de vorm van machtswisseling aan de top. Revolutie duidt op de veel fundamenteler strijd tussen basis en top. Ik zie geen enkele reden om de mechanismen van machtsstrijd aan de top niet met de gangbare woorden aan te duiden. En ik ontken met klem dat, wie dat doet, daarmee dús meegaat een een ‘discours’, of stapt in een ‘frame’, waarin de revolutie als staatsgreep wordt afgeserveerd. Ik spreek van een staatsgreep. Maar van erkenning een “primaat van een staatsgreep”  – me de nadruk op ‘primaat’ – in de Egyptische ontwikkelingen is geen sprake.

Mathijs wijst op het probleem van “een Eurocentrisme, waarin er in de Egyptische politiek slechts plaats is voor een een op het leger gecentreerd etatisme enerzijds, en een door de Moslim Broederschap gedomineerd fundamentalisme anderzijds.” Die versmalde beeldvorming – militair etatisme versus fundamentalisme – is inderdaad verkeerd, en neerbuigend naar de miljoenenmenigten in opstand in Egypte. Maar dat hangt helemaal niet logisch samen met het droogjes vaststellen dat het leger nu een staatsgreep heeft gepleegd. Sterker: het leger probeert, door haar staatsgreep, de politiek binnen dat stramien van twee polen aan de top terug te brengen, met geweld. De staatsgreep is een reactie op de zeer krachtige tendens die we vanaf januari 2011 steeds weer zien: de tendens dat de bevolking zichzelf naar voren schuift als uitdager van élke opgelegde macht, een tendens naar revolutionaire autonomie. Spreken van ‘staatsgreep’ ontkent dat op geen enkele wijze; het is maar hóé we spreken van een staatsgreep.

Inmiddels is er trouwens meer bekend over de aanloop van de gebeurtenissen van vorige week in Egypte. Mathijs schetst die als een last minute reactie op het steeds aanzwellende volksprotest. Tot enkele dagen geleden zou ik dat met hem eens zijn geweest. Maar het is complexer, de legeringreep had een aanloop eb was niet puur ad-hoc. Er zijn inmiddels meerdere analyses, op basis van uitspraken van mensen dichtbij het vuur, waaruit blijkt dat het leger al langer bezig was met druk op Morsi zetten om de regering een bredere basis te geven, een coalitie te vormen, in te gaan op redenen van onvrede. Volgens een artikel in The Guardian, “Mohamed Morsi’s final days: the inside story”, kreeg de Moslim Broederschap al op 23 juni door dat het spel voorbij was, dat het leger van Morsi af wilde. Reuters kwam in “Special Report: Morsi’s Downfall” , met een soortgelijk verhaal, maar stelt de beslissende datum 26 juni, toen het leger Morsi vertelde dat hij een korte, van compromis doordrenkte speech moest houden. De speech van Morsi voldeed niet, waarmee het aftellen feitelijk was begonnen. De straatprotesten zetten druk op de ketel, moedigden het leger aan om daadwerkelijk in te grijpen. Maar het leger was al serieus aan het overwegen om van Morsi af te komen, ruim voor die dertigste juni met die miljoenenmenigten op de been.

Die miljoenenmenigten lieten inderdaad zien dat het revolutionaire vuur in de harten van zeer veel mensen in Egypte nog altijd volop brandt. En het is van belang om daar op te blijven wijzen. Maar dat moet ons niet beletten om dingen bij hun naam te noemen, en een staatsgreep een staatsgreep te noemen. We kunnen maar beter ook oog hebben voor aspecten van de strijd die niet bepaald in revolutionaire richting wijzen. Zo is er de n deelname een het protest door grote aantallen ‘feloul’, aanhangers van de vroegere dictator Mubarak en als zodanig een contrarevolutionair deel van de protesten.

Er is wel gezegd: vreemde staatsgreep is dat, een staatsgreep waar het volk om zelf om vroeg! Mijn antwoord is dan: zulke staatsgrepen zijn er kennelijk, deal with it. Maar het feit dat het volk voor een deel vroeg om deze staatsgreep, betekent nog niet dat de vraag vanuit dat volk de werkelijke reden van deze staatsgreep was. Maar mijn antwoord is ook: vreemde revolutie waar het ministerie van Binnenlandse Zaken de politie instructie geeft om water en sap aan de demonstranten uit de delen. Vreemde revolutie waarin het leger zelf en het ministerie van Binnenlandse Zaken zelf met de hoge cijfers van demonstranten wapperen. Ik vind die cijfers op zich best aannemelijk: ze stroken met wat oppositionelen zelf zeggen. Maar je zou van leger en Binnenlandse Zaken toch eerder verwachten dat ze de omvang van het protest kleineren, niet dat ze die van de daken schreeuwen. Het wekt de indruk alsof leger en ministerie best blij waren met dit vertoon van de macht van het volk. Dat is niet vreemd. De demonstraties gaven immers het leger haar voorwendsel. Deze opleving van revolutionair elan kwam het leger helemaal niet zo slecht uit. Er waren – heel anders dan rond de val van Mubarak – ook geen pogingen van veiligheidstroepen om het protest van 30 juni neer te slaan. Geen traangas, geen rubber kogels, alleen sap en water… en deelnemende politiemensen.

Het wekte allemaal de indruk alsof grote delen van de staatsmacht de opleving van protest wel prima vond. Was het hier een gevalletje van ‘If you can’s beat them, join them’? Met andere woorden: voelde de staat zich zo zwak dat ze een frontale aanval op de revolutie niet aandurfde, en in plaats daarvan zich als verlengstuk van de volksopstand voordeed? Sleepte de revolutie delen van de staat gewoon in haar kielzog mee? Of speelden die delen van de staatsmacht zelf een behendig spel, en benutten zij de volksopstand voor hun eigen politieke spel? Beiden, deels, maar ik vrees toch vooral het tweede. Ik denk inderdaad dat een aanval van veiligheidstroepen op 30 juni onmiddellijk een algehele opstand in heel Egypte, inclusief algemene stakingen en desintegratie van het leger, had geriskeerd. Maar ik denk ook dat er een spel gespeeld is, waarin leger en politie een slimme PR bedreven om zich als vriend van het volk voor te doen. Toen Morsi halsstarrig bleef terwijl het protest enorm bleek, ontleende het leger daar haar argument aan om Morsi opzij te zetten.

Dat er vanuit het protest veel waardering van het leger was, dat uit die kring door sommigen – niet door iedereen! – om een militaire ingreep werd geroepen, is helaas waar. Zo zei Mohamed Khamis van de Tamarod-campagne die eerst een petitie en vervolgens het miljoenenprotest tegen Morsi op touw zette, na de legeringreep: “Ik noem wat er gebeurde op die dag geen coup. Sissi en het leger handelden op aanwijzing van het volk. Ze hadden veel eerdere gelegenheden om te doen wat ze deden, maar die namen ze niet. Maar toen miljoenen mensen naar buiten kwamen en begonnen te roepen dat het leger in in moest stappen, namen ze hun orders aan van ons. Het leger nam, de macht niet over. Ze waren slechts een partner in de democratische verandering die we nastreefden.” Legers als het Egyptische nemen geen orders aan van demonstranten. Het is wishful thinking, begrijpelijk in de euforie van het moment maar evengoed misplaatst, om te denken dat het Egyptische leger met de traditie, de werkwijze, de economische belangen, haar daad deed uit liefde voor de vrijheidsstrijd van het volk in Egypte. Het leger greep in, om eigen redenen, en nam daarbij orders aan van haar bevelhebber Sissi.

Dat de staatsmacht nu ook weer niet zo heel zwak was, bleek uit het vervolg. Wat tegen anti-Morsi-demonstranten demonstratief werd nagelaten, werd tegen pro-Morsi-demonstranten nadrukkelijk wél gedaan. De gewapende staatsmacht die afzijdig bleef – of zelfs een handje hielp – toen liberale, democratische en linkse menigten de straat op gingen, blijkt wel degelijk nog bij machte om protesten van aanhangers van de Broederschap en Morsi uiteen te slaan, maandag in de vroegte zelfs met dodelijke kogels. Dat delen van die protesten zich ook met grof en soms gewapend geweld uiten, doet daaraan niets af. In het conflict tussen leger en Broederschap valt geen enkele goed kant te kiezen: beiden zijn een gevaar voor de revolutie.

Nee, de afzijdigheid van het leger op 30 juni, gevolgd door de militaire ingreep van 30 juni, was niet puur overmacht. Het was deel van een langer voorbereide strategie van de legertop om de Egyptische staat en haar bijbehorende economisc he macht – het leger heeft “tussen 25 en 40 procent van de Egyptische economie in handen, volgens sommige schattingen”, aldus een artikel uit Jadaliyya uit 2011 – te redden. Daartoe hulde het leger zich in de mantel van volksvriend en pleegde, jazeker, een staatsgreep.

Met die vaststelling is hier de revolutie niet ontkend, of van haar autonome rol of kracht beroofd. Met die vaststelling is het mechanisme benoemd waarin die revolutie door legertop en bondgenoten daarvan tot ontsporing is gebracht, haar autonome kracht grote schade is toegebracht, helaas onder toejuiching van sommige deelnemers aan die revolutie zelf. Met die naamgeving is het krachtenspel niet automatisch teruggebracht tot een strijd tussen legertop en Moslim Broederschap. Met die naamgeving is het mechanisme benoemd waarmee de legertop haar best deed om de revolutie buitenspel te zetten, en het krachtenspel inderdaad tot dat tweepolige conflict aan de top terug te brengen. Helaas met aanzienlijk resultaat, en met angstaanjagende, bloedige gevolgen. Probleem is niet het woord ‘staatsgreep’. Probleem is hier de staatsgreep zelf.

Peter Storm