ravotr

dinsdag 31 oktober 2017

Halloween laat ik dit jaar maar eens aan me voorbijgaan, net als trouwens alle eerdere jaren van mijn leventje. Griezelen doe ik ruimschoots voldoende, maar daartoe volstaat het volgen van het wereldnieuws ruimschoots. Voor het deelnemen aan optochten, al dan niet passend uitgedost, heb ik de Eerste Mei en binnenkort een min of meer antikapitalistische optocht van Anonymous, compleet met Guy Fawkes-maskers (1). Toch fascineert het me wel, dat Halloween. Waarom is zoiets zo populair?

De traditie is stokoud. Ik heb het maar eens opgezocht (2), want ik had nauwelijks enig idee. Eerst was er een Keltisch feest. Vervolgens de katholieke gedenkdagen van Allerheiligen en Allerzielen op 1 en 2 november waardoor het Keltische gebeuren is geabsorbeerd dan wel vervangen. In Allerheiligen ligt dan een basis van Halloween, zoals je aan het Engelse woord voor Allerheiligenavond al kunt zien: van All Hallow’s Eve naar Halloween is geen onherkenbaar grote stap.

Al die witgeschminkten, doodskopdragers en andere tijdelijk ontsnapten uit het spookhuis zijn dus bezig een moderne invulling te geven aan een Rooms-Katholieke traditie. In die traditie viert men op Allerheiligen alle martelaren, alle heiligen, zoals het woord al een beetje zegt. Op Allerzielen zijn dan alle mensen die het voorafgaande jaar zijn overleden aan de beurt. Om die herdenking kracht bij te zetten wordt er dan nogal eens een speciale mis opgedragen, een requiem geheten.

Halloween is dan de avond vóór Allerheiligen. De dag viel na het afronden van de oogst : een mooie aanleiding voor een vrije dag in de oude Keltische maatschappij. Tevens dacht men in die maatschappij “dat op die dag de geesten van alle gestorvenen van het afgelopen jaar terug zouden keren op aarde om te proberen een levend lichaam in bezit te nemen voor het volgende jaar.” Daar zien we de connectie met Allerzielen, de katholieke herdenking van de doden, maar ook met het huidige gegriezel en de verwijzingen naar lijken en dood.

Natuurlijk zijn mensen die vandaag Halloween vieren, daarmee niet bezig met het plechtig herdenken van overledenen. Ze doen andere dingen. Allereerst – onbedoeld veelal, opgedrongen door maatschappelijke realiteiten – onderstrepen ze de macht van het grote geld. Dat geldt trouwens ook voor Kerstfeestvierders, Oudejaarsfeestgangers, vierders van Valentijnsdag, carnavalsgangers, van Pasen, van Hemelvaartsdag en Pinksteren en noem het allemaal maar op. De plaats waar de mis aan de Heilige Euro wordt opgedragen varieert, van kroeg op carnaval tot woonboulevard op Tweede Paasdag. Het principe blijft hetzelfde. Kopen! Geld uitgeven! En dan geníéten, want dan is het Nu Gezellig, ja?!

Hoogtepunt is deze bizarre cultus is natuurlijk Sinterklaas, waar het kopen en uitdelen van cadeaus zelfs puur formeel van bijzaak naar kerntaak is gepromoveerd. Misschien is het wel daarom dat in dat ‘feest’ het bezit, niet alleen van spullen maar van mensen, naadloos in het feest in verweven in de vorm van de racistische Zwarte Piet-figuur die naar slavernij , naar het bezitten van mensen als werkkracht en koopwaar, verwijst.

Nu is de Heilige Euro – net als de heilige Dollar en de heilige Renminbi waarmee ze een soort Goddelijke drie-eenheid vormt – een naijverig God, en eentje met een onbegrensde behoefte aan offers. Vandaar dat de hogepriesters van haar eredienst immer op zoek zijn naar nieuwe hoogtijdagen, nieuwe vieringen en nieuwe feesten om mensen tot het doen van uitgaven in supermarkten en warenhuizen, horecagelegenheden en dergelijke te verleiden. Dat is één van de achtergronden van Halloween als relatief nieuwe feestdag in Nederland. Ik herinner me geen Halloweenviering in mijn middelbare school- of studententijd. Ik herinner me geen Halloweenviering in Nederland om mij heen, tot een handvol jaar geleden. Eigenlijk viel het me pas in 2012 goed op. Ik denk niet dat we hierin een wederopstanding van katholiek volksgeloof hoeven te zien, of een revival van Keltische roots. Er is hier doodgewoon sprake van een toegepast verdienmodel. Nóg een feestdag erbij is nog een koopdag erbij. Kassa!

De Volkskrant (3), deze keer zeer behulpzaam: “eerst zette de commercie Halloween in de markt, daarna werd het een traditie, daarna ging de landbouw op die traditie inspelen, en daarna gingen jagers-verzamelaars op zoek naar pompoenen.” Lees voor ‘jagers-verzamelaars’ hier uiteraard: boeren op de uitkijk naar afzet. Welnu, afzet is er. “Vergelijk het Nederlandse oktoberlandschap met dat van tien, vijftien jaar geleden: het verschil is pompoenvormig. In dit pompoenenland wordt de herfstvakantie steeds meer een Halloweenvakantie waarin Heel Holland Uitholt. Het CBS kwam in de week voor Halloween toepasselijk met pompoenstatistieken. Flevoland is pompoenkampioen, hier is eenderde van de 813 hectare landbouwgrond bedekt met pompoenen.” (3) Ik vermoed dat achter die 813 enkele nullen zijn weggevallen, maar het beeld is wel duidelijk. Pumpkins Rule… in the service of money want die dingen worden doorgaans niet weggegeven aan voorbijgangers.

Halloween staat dus, net als al die andere feesten, in dienst van het grote geld. Dat verklaart het overleven en oprukken van dit soort ‘tradities’. Maar het verklaart niet waarom zoveel mensen er oprecht plezier aan beleven. Mensen die uren besteden aan een prachtige griezel-outfit waarin ze één avond in het jaar zich van hun allergriezeligste kant laten zien, doen dat niet omdat ze gecapituleerd zijn voor de commercie. Hele goede vrienden van mij, antikapitalisten tot in hun vezels, doen gezellig aan Halloween, en ik wens ze alle griezelplezier in de wereld. Er moet iets anders zijn dat mensen zich als lijk, spook, zombie of Trump doet vermommen.

De Volkskrant wijst erop dat, met de secularisatie en de terugtocht van godsdienst uit het maatschappelijk leven, traditionele feestdagen vervlakken, vervagen en verdijnen. Maar de behoefte aan ritueel en feest is daarmee niet weg. Nieuwe feesten – of nieuwe versies van oude feesten – duiken op in de leegte die het wegvallen van godsdienstige tradities heeft achtergelagen. Ik denk dat daar wel iets in zit. Ook fel antigodsdienstige aanhangers van revolutionaire stromingen hebben hun vieringen. Ik was afgelopen zaterdag nog op een mooie herdenking in Tilburg van honderd jaar Russische Revolutie (4), net als tegen de veertig anderen, en ben intussen alweer in gesprek geweest met kameraden over de viering van 1 Mei 2018 die er ook weer aan komt. Herdenken,vieren, rituelen: het is dieper dan de godsdienst. Dat de commercie die behoefte misbruikt, maakt die behoefte zelf nog geen onzin.

Met Halloween zelf speelt er nog iets meer. Juist dat griezelelement zegt iets: het is wat Freud de terugkeer van het verdrongene zou kunnen noemen. De hele moderne maatschappij opereert ogenschijnlijk rationeel, volgens vaste, voorspelbare procedures, wetenschappelijk te bewijzen, tot nut van hetn algemeen. Alles is onder controle, aan uw en onze veiligheid wordt permanent gedacht, en als er iets mis gaat komt er een onderzoek waarna het euvel alsnog wordt verholpen. Dat is de pretentie. Mensen vinden dat enerzijds prettig, maar vertrouwen het anderzijds niet helemaal. Hoe verder de rationele veiligheid oprukt, hoe groter de verborgen angst dat achter de rationaliteit de monsters zich verschuilen, dat de veiligheid een façade is voor rampen die op de loer liggen. Alles is onder controle, de dijken zijn verstevigd, en het klimaat slaat rampzalig op hol. Het vaderland wordt beveiligd door de vijand met atoomoorlog te dreigen. En wat als die perfecte machine nu eens een eigen wil ontwiklelt en zich tegen ons keert, zoals het monster van Frankenstein of die fameuze computer Hal uit Kubrick’s klassieker ‘2001: A Space Odyssey’?

Op Halloween halen mensen zelf de monsters te voorschijn, inclusief de monsters in henzelf. Het is een soort controlled demolition van die explosieve lading van verschrikkingen. Het is een beheerst, maar tegelijk voornamelijk onbewust, naar de oppervlakte brengen van datgene wat mensen doodsangst aanjaagt, om die angst onder ogen te zien, er mee te spelen en de angst vervolgens te verdwijnen. En de fascinatie voor al dat griezelige en irrationele heeft ook wel iets gezonds. Het is alsof mensen ermee symboliseren: al dat hyper-rationale van de moderne maatschappij, het is misschien nuttig, maar er is ook nog iets anders, iets totaal irrationeels, en dat eist ook een plek op. Gereguleerd op Halloween, of anders onbeheersbaar en des te levensgevaarlijker. Gevaarlijk voor mensen? Voor de maatschappelijke orde?

De fascinatie voor de dood en haar uitdossingen heeft ook betekenis. Heel de maatschappij leert ons dat de dood eng is, erg en slecht. Heel de maatschappij stopt die dood ook weg, achter steriele procedures en cleane verpakkingen. De supermarkt ligt vol stukken lijk, maar we zien het niet want we zien geen herkenbare lichaamsdelen, en de boel zit netjes achter plastic. We worden verondersteld andere dieren op te eten, zonder ons te mogen realiseren dat het op dieren gaat, om voelende wezens net als wij, maar dan ietsje anders. De dood blijft systematisch uit beeld, maar is tegelijk alomtegenwoordig.

Op Halloween halen mensen de dood openlijk tevoorschijn en koketteren er een beetje mee. Ook dat lijkt me een uitlaatklep voor verdrongen zaken in het leven. Hoe sterieler en ‘veiliger’ – en tegelijk angstaanjagender! – ons bestaan, hoe hoger de oplaagcijfers van Stephen King, hoe groter de bioscoopopbrengsten van horrorfilms en hoe groter de belangstelling om aan Halloween mee te doen. Deze maatschappij is een vleesverslindende oorlogvoerende doodscultus. Via Halloween maken mensen iets van de verschrikking daarvan beheersbaar.

Natuurlijk zou het zakenleven het zakenleven niet zijn als het aan al dit soort behoefte niet haar oppermachtige commerciële draai zou geven. Maar haal die commercie eruit, en er zal een volstrekt legitieme behoefte overbleven om akelige, griezelige, angstaanjagende zaken onder ogen te zien en een plek te geven, misschien ook wel door één of ander ritueel, een Halloween-viering in niet-commercieel zelfbeheer of iets in die geest. En – net als andere feesten – graag zonder stukken dood dier op ons bord en zonder oorlogsdreiging op het journaal of elders.

Intussen zitten we nog met het reëel bestaande Halloweenfeest, en ik pas toch maar weer. Gelukkig zal ook mijn behoefte aan gegriezel meer dan bevredigd worden door het aanschouwen van de Halloween-parade die intussen als Rutte III op het bordes van een spookhuis in Den Haag haar opwachting heeft gemaakt. Louter bij het aanschouwen van deze griezelparade zal het hopelijk niet blijven. Want in tegenstelling tot de meeste feestvierders van vanavond is deze griezelparade wel degelijk levensgevaarlijk.

1 Zie onder meer “Meedoen met de m Million Masks march/ Anonymous”, Autonomen Brabant, 30 oktober 2017, https://autonomenbrabant.nl/2017/10/30/meedoen-met-million-mask-march-anonymous/

2 “Allerheiligen”, wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Allerheiligen ; “Allerzielen”, wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Allerzielen ; “Halloween”, https://nl.wikipedia.org/wiki/Halloween

3 Olaf Tempelman, “Halloween in Nederland: pompoenen zijn niet aan te slepen”, Volkskrant, 31 oktober 2017, https://www.volkskrant.nl/binnenland/halloween-in-nederland-pompoenen-zijn-niet-aan-te-slepen~a4404714/

4 Tilburgse Anarcho Sociëteit, “Minifestival, 28 oktober: 100 jaar Russische revolutie”, 12 oktober 2017, https://tanarchos.nl/28-oktober-honderd-jaar-russische-revolutie-film-lezing-en-muziek/

Peter Storm