zondag 14 augustus 2016
Oezbekistan beleefde onlangs iets hoogst opmerkelijks: een protest van straatveegsters dat niet onmiddellijk bruut door veiligheidstroepen of minstens politie werd onderdrukt. Dat alleen al maakt het de moeite waard om eens wat aandacht te besteden, zowel aan de actie als aan het land waarin die actie zich afspeelde.
De actie zelf: “een groep van meer dan 50 straatve(e)g(st)ers” in Samarkand, die op 6 augustus de straat op gingen. Ze eisten uitbetaling van achterstalligloon.. De politie verscheen met een twintigtal agenten. De actievoerders vormden ter plekke een picketline, met de bezems paraat die ze demonstratief hadden meegenomen. De dienders haalden er onder andere het plaatselijke hoofd van de sociale dienst bij, en er ontspon zich de volgende conversatie tussen het hoofd en een actievoerster. Hoofd: “Wat kunnen we doen, er is geen geld in het budget, er komt geen geld [van de regering”. Actievoerster: “Jij en je functionarissen hebben het geld opgemaakt.” Dat soort antwoorden dienen gezagsdragers vaker te krijgen, en niet alleen in Oezbekistan. De zaak liep af met beloften, en intussen is bekend geworden dat achterstallig loon inderdaad is uitbetaald, en dat de arme directeur van de sociale dienst zijn ontslag heeft gekregen.
Opmerkelijk is dus dat de politie niet tot grof geweld en arrestaties overgin. Dat zou wel eens te maken kunnen hebben dat ook agenten hun salaris nogal eens te laat krijgen. Het bericht waar ik dit alles in vond, op Radio Free Europe/ Radio Liberty, schrijft: “Niet zo lang geleden zou het makkelijk zijn om de gebeurtenissen (…) als ‘zeldzaam’ te beschrijven, maar dat is niet langer het geval en de actie van de straatve(e)g(st)ers kan best het topje van de ijsberg zijn.” Het uitbetalen van lonen, aanleiding vor het protest, vindt vaker plaats, en dan liggen – als mensen niet al te angstig zijn – protesten voor de hand.
Dat is dus opmerkelijk: e angst is niet groot genoeg (meer) om mensen van actie af te houden. Voor doodsangst onder de bevolking geeft het bewind namelijk al vele jaren heel veel reden. Oezbekistan wordt namelijk al die vele jaren geregeerd door een bruut regime dat alles, van foltering, massamoord tot en met grootschalige dwangarbeid, oop de bevolking lost laat om hara politieke en economische macht te houden. De timeline die de BBC over het land heeft gemaakt, is al verhelderend.
De president, Islam Karimov, zit er al erg lang. In 1989 kwam hij aan de macht als chef van de Communistische Partij. Toen was het land nog deel van de Sovjet-Unie. In 1991 poogden een handvol old skool bureaucraten door middel van een gammele staatsgreep die Sovjet-Unie tegen uiteenvallen te behoeden. De staatsgreep versplinterde binnen een paar dagen. Arimov steunde die staatsgreep. Ttoen de Sovjet-Unie alsnog uiteenviel, werd hij president van het onafhankelijke Oezbekistan. Af en toe won hij verkieingen, maar zonder veel oppositie en zonder veel speelruimte voor oppositie was dat niet heel moeilijk.
Hij verwees nogal eens naar de dreiging van ‘moslim-extremisme’, die favoriete boeman als mensen niet meer in de Grote Boze Wolf of het Communistisch Gevaar geloven. Er was inderdaad gewapende strijd van jihadistische activisten, net zo goed als dat wolven echt bestaan en communisme ook geen verzinsel was. Maar dit soort begrippen functioneren als smoesjes. Het bewind sloeg elk soort protest neer, gewapend, ongewapend, politiek religieus en/ of sociaal-economisch gemotiveerd. ‘Moslim-extremisme’ was hiervoor een handig excuus.
Het regime fiolterde tegenstanders op schokkende wijze. In 2005 bereikte de repressie een climax die ook buiten de landsgrenzen aandacht trok. Het jaar ervoor waren er in de plaats Kokand protesten van marktkooplui tegen opgelegde restricties. “Duizenden mensen hebben deelgenomen aan straatprotesten, zo wordt gezegd.” In 2005 bereikten protesten en repressie een gruwelijke climax in Andijan, waarover de BBC verslag heeft gedaan. Eerst was er een protest tegen het proces dast tegen 23 zakenlieden werd gehouden. Sommige demonstranten werden opgepakt. Een dag later was er een gewapende actie om deze mensen uit de gevangenis te halen. Dara vielen enkele doden bij. Intussen verzamelde zich een menigte van 10.000 mensen zich om te protesteren voor mensenrechten, naar toespraken te luisteren en degelijke. Veiligheidstroepen vielen de betogers aan, onder meer met pantservoertuigen. Onder de betogers ook een tiental gegijzelde politieagenten. Veiligheidstroepen beschoten demonstranten, ze schoten gewonden dood, , ze achtervolgden vluchtende betogers, en ze bleven moorden toen het protest allang uiteengedreven was. Een ooggetuige, een arts, vertelde dat ze “’minstens 500” dode lichamen” had gezien. Volgens het bewind was het dodental iets onder de 190, maar andere berichten duiden op veel hogere aantallen. Natuurlijk gad het regime ‘fundamentalisten’ de schuld.
De schokkende repressie leidede in Westerse hoofdsteden tot wat protest. Oezbekistan had een Amerikaanse basis op haar grondgebied, in verband met de ‘oorlog tegen terrorisme’ en voortal de operaties in buurland Afghanistan. Negatieve publiciteit rond mensenrechten kwam het Weesten niet handig uit, maar het negeren van het bloedbad in Asndijan ging niet. Oezbekistan reageerde op Wesrterse kritiek door de Amerikaanse troepen het land uit te zetten. Maar de laatste jaren worden de banden tussen EU en Oezbekistan weer aangehaald en ingestelde sancties stapsgewijs teruggedraaid. Daarmee betoomt die EU zich bondgenoot van hetachtersbewind. Maar ja, andersa verbindt het bewind zich weer nauwer aan voormalige oppermacht Rusland. Het Westen heeft ioezbekistan nodig als basis voor operaties in Asfghanistan, en vanwege grondstoffen. Voor dit soort strategische afwegingen mogen de rechten van vertrapte Oezbeken dus wijken.
Vriend van Rusland, vriend van de EU… Karimov en zijn bewind zijn in ieder geval geen vriend van de bevolking. Dat blijkt uit geschetste repressie, het blijkt tevens uit de dwangarbeid die in het land op grote schaal plaatsvindt. Die heeft economische redenen. Het land is één van de grootste katoenproducenten ter wereld. Toen het land deel uitmaakte van de Sovjet-Unie, functioneerde het als klassieke grondstoffenkolonie. In de jaren dertig werd als onderdeel van de stalinistische politiek een stelsel van dwangarbeid ingevoerd: mensen uit allerlei lagen van de bevolking werden gemobiliseerd om de katoenoogst binnen te halen.
In essentie bestaat dat systeem nog steeds, zoals een artikel van Eurasia.net beschrijft. Jaarlijks levert de katoen een miljard dollar op,. Die gaat naar een geheim staatsfonds. Land is weliswaar weer prive-bezit. Maar de staat koopt de complete oogst op, en dwingt mensen ruim een maand om die oogst binnen te halen. Mensen kunnen zich aan de dwangarbeid onttrekken – door zich uit te kopen voor flinke bedragen. Vervolgens verkoopt de staat die oogst op een soort veilingb eurs waar journalisten gene toegang krijgen. “Kopers van oezbeekse katoen komen vooral uit Bangladesh, China en Zuid Korea”, ook al van die landen met geweldige reputaties wat betreft arbeidsrechten.
Het gaat bij die dwangarbeid – waarvoor mensen wel een vergoeding krijgen, ook semi-slaven moeten eten – om tienduizenden mensen uit zeer uiteenlopende beroepsgroepen.Tot voor kort werden ook kinderen voor deze dwangarbeid geronseld, maar na internationale kritiek van NGO’s die zich met arbeidsrechten bezig houden, schijnt dat niet meer voor te komen. Studenten zijn bijvoorbeeld wel de klos. En docenten, gezondheidswerkers, noem maar op. In totaal nemen 280.000 mensen deel aan het verplichte werk, in een regio waar 3,7 miljoen mensen wonen. De gevolgen betreffen niet alleen de dwangarbeiders zelf. “Van september tot in oktober zijn veel klaslokalen gesloten omdat docenten zich onder degenen bevinden zitten die gedwongen zijn op katoen te plukken. Gezondheidsklinieken en ziekenhuizen zijn niet in staat volledig te functioneren , met zoveel gezondheidswerkers die zwoegen in de velden”, aldus een artikel van Equal Times over de zaak.
Dat is dus de realiteit in Westers bondgenoot Oezbekistan: repressie, foltering en grootschalige dwangarbeid ter wille lucratieve grondstoffenwinning. En precies die repressieve context maakt het protest van de dappere straatveegsters en straatvegers in Samarkand zo buitengewoon mooi nieuws.
Peter Storm