woensdag 2 december 2015
longread
De spanning tussen Turkije en Rusland houdt aan. De aanleiding was het neerschieten van een Russisch militair vliegtuig nadat het heel even boven Turks grondgebied zou hebben gevlogen. Intussen stelt Rusland sancties in, tegen Turkse én Russische burgers, waarover dadelijk meer. Andersom slaat Turkije tamelijk onverzoenlijke taal uit, en krijgt het impliciet steun van de grote NAVO-bondgenoot de VS. Het is een griezelige situatie: twee zwaarbewapende moderne staten die elkaar als vijand bejegenen. Zo beginnen wel vaker grotere oorlogen.
Een uitweg vinden zal niet mee vallen. Kan de wet helpen, wat zegt bijvoorbeeld het internationaal recht? Heeft één van de partijen hier fundamenteel ‘gelijk’ en de ander ‘ongelijk’, in juridisch dan wel volkenrechtelijk oogpunt? Die vraag ga ik – als belangstellende leek, bepaald niet als deskundige op het gebied van wet en volkenrecht want dat ben ik geenszins – eens na. Dat doe ik niet omdat ik in legaliteit, wet en gevestigd recht in juridische zin geloof, want dat is niet het geval. Ik doe dat eerder om te laten zien waar een beroep op deze legaliteit ons wel en niet brengt.
I
Laten we bij het incident zelf beginnen. Een Russisch vliegtuig schendt het Turkse luchtruim. Ik geloof dat inmiddels ook Rusland dat feit niet ontkent. De schending duurde slechts een kort moment. Zeventien seconden, volgens de Turkse versie. Dat kan niet, laten Belgische wetenschappers zien aan de hand van berekeningen waarin ze het verloop van de grens en de snelheid van zo ‘n vliegtuig meenemen. Het kan allemaal slechts zeven seconden hebben geduurd. Hoe dit ook zij, zelfs zeventien seconden is nu niet meteen een daad van grootschalige militaire agressie. Maar, eerlijk is eerlijk, Rusland was in overtreding door het Turkse luchtruim heel eventjes te schenden.
Wat kon Turkije doen binnen de grenzen van het oorlogsrecht? Bij daden van agressie van de buren waarschuw je de politie, althans volgens de wettelijke logica die ik niet zelf aanhang maar hier hanteer voor dit betoog. Bij daden van internationale agressie waarschuw je de internationale politie, oftewel de Veiligheidsraad. Die neemt dan maatregelen. Is er haast bij dan heeft een staat het recht zichzelf te verdedigen. Dat is wat Turkije beweerde te doen door de straaljager neer te halen. Het beweerde ook nog dat het Rusland een aantal malen had gewaarschuwd voordat het tot deze zelfverdediging overging. Ook die bewering van Turkije kan volgens de al genoemde wetenschappers trouwens niet kloppen. In de vijf minuten waarbinnen Turkije tien keer gewaarschuwd zegt te hebben, legt zo ‘n straalvliegtuig tachtig kilometer af. In dat traject kan zo ‘n vliegtuig nog allerlei koerswendingen maken, dus Turkije kon helemaal niet weten dat er een schending van haar luchtruim aan zat te komen. Waarschuwen onder zulke omstandigheden zijn slagen in de lucht, niet veel meer.
Maar zelfs als de Turkse bewering hierover wel klopte, is het beroep dat Turkije deed op het recht op zelfverdediging valide? Op een heel formele manier wellicht. Maar Turkije zou dan aannemelijk moeten maken dat het daadwerkelijk werd aangevallen. Kijk je naar het kaartje dat bij het stuk over de Belgische wetenschappers is gevoegd – of naar andere kaartjes die over het incident circuleren – dan zie je zowel de grens als de route van het vliegtuig. De grens vertoont een zuidwaartse uitstulping van Turks grondgebied, omsloten door Syrisch grondgebied, ongeveer zoals Zuid-Limburg een uitstulping van Nederlands territorium vormt dat omgeven is door Duis en Belgisch territorium. De vliegroute liep van oost naar west.
Als de Turkse autoriteiten dus de schending van het Turkse luchtruim hadden zien aankomen, hadden ze tegelijk ook kunnen zien dat die maar heel korte tijd zou duren: binnen de kortste keren zou het Russische vliegtuig bij ongewijzigde route alweer op Syrisch grondgebied zijn. Als de Russische vliegtuigen noordwaarts vlogen, of noordwestwaarts, richting Ankara of Istanboel, ja dán had het er uit gezien als daadwerkelijke agressie tegen Turkije. Dán had, gezien het tempo van de gebeurtenissen, Turkije volgens internationaal recht de Russische straaljager neer mogen halen, terwijl het tegelijk de Veiligheidsraad waarschuwde en om maatregelen verzocht. Maar nu was het grotesk om deze schending van het Turkse luchtruim uit te vergroten tot een daad van agressie.
Er is juridisch namelijk ook nog zo iets als het beginsel van de proportionaliteit. Dat is een moeilijk woord voor let the punishment fit the crime. Je behandelt een lichte overtreding niet alsof het een zwaar misdrijf is. Als iemand zeven of zeventien seconden loopt door een smalle strook land achter een bordje ‘Verboden Toegang’ dan wordt zo ‘n iemand ook niet neergeknald. Gebeurt dat toch, dan spreken we daar terecht schande van. Als agenten een man die niet meteen meewerkt aan arrestatie bespringen en wurgen, dan is dat buiten proportie, zelfs juridisch gezien.
Volgens datzelfde beginsel is het buiten proportie om een beperkt grensincident te beantwoorden met maatregelen die eerder passen bij een grootschalige daad van agressie. De Turkse regering had ook gewoon de Russische ambassadeur kunnen ontbieden, haar eigen ambassadeur uit Moskou terug kunnen halen en een formele klacht kunnen indienen. Nu heeft het, in antwoord op een schending van haar luchtruim, zelf een oorlogsdaad begaan. Turkije staat, ook juridisch gezien, hier dus niet in haar recht. NAVO-steun aan de Turkse positie is dus ook volkenrechtelijk niet in orde. Dat het tegelijk moreel niet in orde is, staat wat mij betreft ook buiten kijf: Turkije beging een oorlogsdaad, die nog verergerd werd door het lot van de Russische piloot. Die is neergemaaid door gewapende strijders, van een groep waar de Turkse staat in haar oorlog tegen het Assad-regime gebruik van maakt. Wat Turkije deed was illegaal, en ook nog eens onjuist. Die twee dingen zijn niet synoniem. Maar hier werken juridische en antimilitaristische argumenten eens in dezelfde richting. Turkije zit verkeerd.
II
Is daarmee de Russische positie juridisch gedekt en het Russische antwoord wettelijk in orde? Ja, als Rusland aannemelijk kan maken dat haar straaljagers in die regio rechtmatig – niet alleen rechtvaardig, maar juridisch rechtmatig – opereerden. Ja, als het Russische antwoord op de Turkse oorlogsdaad zelf proportioneel en daarmee juridisch verantwoord was. Geen van beiden zijn echter het geval.
Eerst het Russische antwoord: sancties. Tegen de Turkse regering? Niet alleen. Arbeidscontracten van Turken die werken in Rusland mogen na 1 januari bijvoorbeeld niet verlengd worden. En de beslissing “gebood een einde aan chartervluchten van Rusland naar Turkije, en aan het verkopen door Russische toeristische bedrijven om vakantiepakketten aan te bieden die een verblijf in Turkije omvatten.”Anders gezegd, Turkse migrant-arbeiders worden gestraft voor de misdaad van de Turkse staat. Russische toeristen krijgen de rekening gepresenteerd voor wat de Turkse president heeft gedaan. Dat is niet alleen evident onrechtvaardig. Het is volgens mij ook in strijd, met het al genoemde juridische beginsel van de proportionaliteit. Het is tegelijk een vorm van afpersing, van chantage: onschuldige mensen treiteren om druk uit te oefenen om de regering van het land van herkomst van die mensen onder druk te zetten. Het is hetzelfde principe dat ligt achter het gijzelen van mensen. Welke wetsartikelen er met chantage en afpersing precies geschonden worden weet ik niet. Dat zoiets illegaal is, lijkt me echter glashelder. Dat geldt voor dit soort sancties trouwens sowieso, de Europese sancties tegen Rusland zijn om precies dezelfde soort redenen zowel onrechtvaardig als illegaal.
En wat kunnen die Russen die een vakantie in Antalya willen, er aan doen dat de president van het land waarin Antalya ligt, een oorlogszuchtige tiran is? Hoe verdienen zij straf van Poetin? Als hier het strafrecht al niet in werking treedt, dan toch wel het burgerlijk recht. Flinke schadeclaims, zowel van gedupeerde toeristen als van de toeristenbranche, lijkt me juridisch niet meer dan logisch. Nogmaals: wat juridisch zinnig is, is niet per definitie hetzelfde als wat ik zinnig vind. Mij gaat het nog steeds om een verkenning van de legale aspecten van de zaak. Alles bij elkaar is het Russische antwoord op de Turkse onwettige daad zelf eveneens in strijd met wet en gevestigde rechtsbeginselen. Ook Rusland zit verkeerd.
III
Zijn we er daarmee? Nog niet. Rusland heeft een punt tegen Turkije waar het zegt dat dat laatste land niet zomaar een Russische straaljager kan neerhalen, ook niet als het zeven of zeventien seconden over Turks grondgebied heeft gevlogen. Maar dat punt veronderstelt wel dat die Russische straaljager – afgezien van die handvol seconden – het juridische recht had om rond te vliegen waar het dat deed. Is dat echter wel zo? Is de activiteit van de Russische luchtmacht boven Syrisch grondgebied juridisch in orde?
Op het eerste gezicht: wel degelijk. Syrië, een internationaal erkende staat, heeft haar bondgenoot Rusland, eveneens een volkenrechtelijk erkende staat, om militaire hulp gevraagd tegen de dreiging die uitging van gewapende groepen die tegen de Syrische staat vechten. Rusland heeft aan dat verzoek voldaan. In de betrekkingen tussen de twee staten is niets gebeurd dat strijdig is met rechtsnormen. Turkije is in deze zaak juridisch verder geen partij. Russische luchtsteun aan Syrische inspanningen om een gewapende opstand neer te slaan is net zo legaal als het neerslaan van die gewapende opstand zelf. Staten hebben juridisch gesproken het recht om zich tegen gewapende rebellie te verdedigen. Precies dit laatste is natuurlijk iets wat ik als anarchist niet accepteer: het recht op opstand tegen wat voro gevestigde autoriteit ook is voor mij fundamenteel. Hier botsen mijn principes met de rechtsregels, met legaliteit en volkenrecht. Maar dit onderzoek betreft nu even nog niet direct die principes maar de legaliteit.
Het is dus in principe niet illegaal om gewapende rebellie met militaire middelen te onderdrukken, en daarbij de steun van een bondgenoot te krijgen. Er zitten echter wel voorwaarden aan dat recht. Staten zijn gehouden om in hun militaire operaties burgers te ontzien. Ze moeten alles op alles zetten om burgerslachtoffers van hun militaire operaties te vermijden. Niet alleen mogen burgers geen opzettelijk doelwit zijn van bijvoorbeeld luchtaanvallen. Er moet ook alles aan worden gedaan om het per ongeluk ombrengen van burgers tijdens zulke aanvallen te voorkomen. En precies hier brengt de Syrische staat weinig tot niets van terecht. Sterker: het terroriseren van mensen wiens enige misdrijf is dat ze in steden en wijken wonen waar ook gewapende strijders tegen het bewind actief zijn, behoort tot de standaardpraktijk van de Syrische staat. Die begaat daarmee dag in dag uit niet alleen onmenselijke wreedheden, zoals ook veel van die gewapende strijdgroepen die begaan. Ze begaat op hetzelfde moment ook dag in dag uit zware misdrijven, net als veel van haar gewapende tegenstanders zware misdrijven begaan.
Wat de regering van president Assad dus doet is een vorm van goed georganiseerde misdaad. Je zou juridisch wellicht een stevige zaak hebben als je het bewind typeert als criminele organisatie, als een organisatie die deze misdaden organiseert en beoogt, als een soort mafia. Ja, dat geldt ook voor veel van de gewapende groepen die tegen het bewind vechten. En ja, Turkije steunt met wapens en dergelijke die gewapende bendes tegen de gewapende bende van Assad. Ook dat is een vorm van onwettige, criminele, activiteit. Syrië is het terrein van een bende-oorlog waarbij de politie zich bij de diverse bendes heeft gevoegd. Dat is zo ongeveer de juridische situatie.
Nu ziet de Russische steun aan haar Syrische bondgenoot er opeens heel anders uit, nietwaar? Rusland helpt een bewind overeind te houden dat systematisch criminele activiteiten organiseert en zware misdrijven begaat, tegen de menselijkheid zelf. Dat maakt de Russische luchtaanvallen zelf minstens tot een vorm van medeplichtigheid aan Assads misdaden. De aanwijzingen dat sommige van de Russische luchtaanvallen zelf burgerdoden ten gevolge hebben, zou wel eens kunnen betekenen dat die luchtaanvallen zelf een crimineel karakter dragen. Met dat laatste ben ik nog wel terughoudend: Berichten over burgerslachtoffers van Russische aanvallen komen doorgaans uit de hoek van instanties die met gewapende strijdgroepen sympathiseren en dergelijke. Zij hebben er belang bij om de Russische steun aan de Syrische staat zo negatief mogelijk af te schilderen.
Ik lees bijvoorbeeld op Nu.nl dat de Russische luchtaanvallen bijna zeshonderd dodelijke slachtoffers hebben gemaakt, waarvan 185 burgers. “Dit meldt het Syrische Observatorium voor de Mensenrechten donderdag”, staat er bij, en daarvan wordt dan gezegd dat het bericht doet “op gezag van getuigen en activisten in Syrië over de toestand daar”. Dat Observatorium is interessant, zo blijkt uit een stuk er over op Wikipedia. Het wordt kennelijk beheerd door een persoon die vanuit een tweekamerflatje in Coventry telefonisch contact heeft met correspondenten in Syrië. Hij drijft ook nog een kledingwinkel. Zelfs als zijn oprechtheid boven elke twijfel verheven is, dan nog is het niet goed om dit als betrouwbare informatievoorziening te beschouwen. Zoveel berichtgeving, dat kan iemand domweg niet in zijn eentje allemaal controleren.
De onpartijdigheid van het Observatorium is trouwens niet boven twijfel verheven, zo laat ook het Wiki-artikel wel zien. Vervelend is dat aanwijzingen die hem in verband brengen met bijvoorbeeld de Moslim Broederschap, sterke kracht binnen de Syrische oppositie en dergelijke, ook weer niet allemaal erg betrouwbaar overkomen. En het Observatorium belicht af en toe wel degelijk ook misdaden van gewapende groepen ie tegen het regime vechten. Angry Arab, die het Observatorium geregeld met hoon overlaat, geeft wel aan dat het bericht dat een oppositionele gewapende strijdgroep vrouwen in een kooi vasthield en als menselijk schild gebruikte, via het Observatorium de wereld in kwam. Maar hoe dan ook, er is reden om sowieso geen enkele bron als doorslaggevend te beschouwen. Dit Observatorium is echter intussen wel de bron die door Westerse media keer op keer wordt aangehaald bij de vermelding van wandaden van het Syrische bewind, en nu dus ook van de Russische bommengooiers. Voorzichtig dus met dit soort berichten.
Het recente bericht dat een Russische luchtaanval op een markt bij Idlib zeker veertig mensen het leven kostte, en tot zeventig gewonden leidde. Bron: “Turkse en Arabische media en het Syrische Observatorium voor Mensenrechten”. Die Turkse media kunnen we sowieso wegstrepen. De pers werkt daar onder de intimidatie van Erdogan, en die heeft ruzie met Poetin. Als Turkse media iets akeligs over Poetins bommenwerpers zeggen, dan is dus niet vast te stellen of ze dit zeggen omdat ze feitelijke aanwijzingen hebben, of gewoon propaganda maken voor Erdogan, uit loyaliteit of uit angst voor censuur. Arabische media ligt lastiger, dat kan alles betekenen. En ja, weer dat Observatorium dus. Ik zou dus even wachten voor we dit bericht als waar aannemen.
Intussen zijn burgerdoden door aanhoudende, intensieve Russische luchtaanvallen wel heel aannemelijk. De Russische ontkenning ervan is net zo ongeloofwaardig als de oververhitte verspreiding van elk onbevestigde bericht in die richting. De onderwerping van Tsjetsjenië onder de toen nog verse president Poetin ging ook bepaald niet zonder burgerslachtoffers. Zo werken dit soort campagnes. Het is raar om te denken dat alleen Amerikaanse bommen wel eens op een burgerdoelwit belanden, maar Russische bommen nooit. Terug in het juridische vertoog dat ik volg: Russische medeplichtigheid aan het plegen van Assads misdrijven jegens burgers staat wel vast. Rechtstreeks daderschap weliswaar niet, maar verdient op zijn minst nader onderzoek. Misschien dat Peter R. de Vries hier iets kan betekenen.
IV
Waar brengt deze verkenning ons? Alle kanten zijn ernstig in overtreding. Alle kanten hebben misdrijven begaan en ondersteunen misdrijven. Je kunt gaan wegen, en zeggen dat de criminaliteit van Assad en zijn helpers grootschaliger is dan die van de gewapende oppositiegroepen en hun sponsors. Aantallen doden en gewonden wijzen in die richting. Je kunt ook stellen dat de risico ‘s die met name Turkije en ook de NAVO neemt om het conflict te escaleren tot een grotere oorlog, zwaarder weegt en Erdogan tot grotere crimineel maakt dan Poetin. Ook daar is iets voor te zeggen. Je kunt ook zeggen: er valt gewoon niets te kiezen, het verdient gelijkelijk veroordeling, ongeacht eventuele kwantitatieve verschillen. Dat is mijn keus hier.
Maar welke afweging je ook maakt hierin, je verlaat dan het land van wetgeving, rechtsregels en dergelijke, en betreedt het land van de politieke en moraal. Binnen de aangehouden juridische redeneringen kom je er niet goed uit. Het recht zegt immers niet: twintigduizend moorden mogen vrijuit gaan als de rivaliserende bende er vijftigduizend pleegt, en de twintigduizend moorden een poging zijn om de moordenaars van vijftigduizend te weerhouden er nog meer te plegen. Het recht zegt: moord dient veroordeeld te worden. Er is dus een buitenwettelijke afweging waar je niet aan ontkomt. Gelukkig hebben mensen naast wetboeken ook nog een geweten en een verstand.
Dat je er het gevestigde recht niet uitkomt heeft een tweede reden: waar is het gerechtshof en de bijbehorende politiemacht die dit soort criminaliteit zou kunnen bestraffen? De VN, met Rusland in de Veiligheidsraad aan de ene kant, en de VS als NAVO-oppermacht en daarmee bondgenoot van Turkije, aan de andere? De VN staat niet boven de partijen, ze is verdeeld in de partijen. Alleen al dat maakt het beroep op internationaal recht interessant maar vrij futiel tegelijk. Er zijn wel wetten. Maar er zijn geen geloofwaardige handhavers.
Toch is de verkenning van legaliteit in dit soort conflicten niet helemaal zinloos. We hebben gezien hoe niet alleen oppositiegroepen optreden als criminele gewapende bendes. We hebben tevens gezien hoe dit ook geldt voor de Syrische officiële autoriteiten, de Syrische staat van president Assad. We hebben gezien hoe ook het gedrag van erkende gevestigde mogendheden als Turkije en Rusland als behoorlijk crimineel getypeerd kan worden. Criminaliteit – ook opgevat in de beperkte juridische definitie ervan – blijkt nogal typerend voor staten en hun gedrag. Dat is niet vreemd. Wat is een staat nu eigenlijk méér dan een gewapende bende die een territorium beheerst, de bevolking afperst in ruil voor bescherming, en het grondgebied bewaakt tegenover soortgelijke gewapende bendes die hetzelfde doen?
Daar zien we meteen waar het beroep op wet en legaliteit haar grenzen bereikt. Wetten worden geformuleerd en opgelegd door staten, die naar hun aard en wezen die wetten dagelijks overreden maar het zo draaien dat ze daarvoor niet aansprakelijk zijn. De legaliteit zelf is daarmee onhoudbaar, inherent tegenstrijdig. De morele kern van tenminste sommige wetten – het verbod op moord en doodsslag, en dus ook het verbod op het maken vaan burgerslachtoffers en op het plegen van internationale agressie – is aanwijsbaar, en geldt ook als ze niet in wetten wordt uitgedrukt. Je maakt je medemensen niet dood, je organiseert een maatschappij door samen te werken en afspraken te maken. Die morele kern botst met de praktijk van de staatsmacht, van elke staatsmacht naar aarrd en wezen. De werkzaamheid van die moraliteit-als-kern vereist daarom een breuk met de legaliteit die daarvan hooguit een corrupt en corrumperend omhulsel is. De wet is niet wat de vrede redt. Dat is aan mensen zelf, gezamenlijk, voorzien van idealen en principes, tegenover alle legaliteiten, wettelijkheden en criminele staatsmogendheden in.
V
Wat betekent dat nu voor het Turks-Russische conflict? Beide kampen verdienen een hartgrondig nee vanuit een ieder die oorlog als allereerst misdadig beschouwt, en eventueel ook nog eens als in strijd met de wet. Turkije moet haart provocerende oorlogspolitiek staken, beginnen met sorry te zeggen, ophouden met gewapende jihadistische milities te faciliteren in Syrië. Rusland moet eveneens. Haar oorlogspolitiek staken, die sancties stopzetten , en haar luchtaanvallen onmiddellijk beëindigen. Gelijkelijke afwijzing van beide partijen is nodig.
Een anarchist in Moskou doet er goed aan om daarbij zijn kritiek te beginnen met de afwijzing van Poetins oorlogspolitiek. Daar zou hopelijk mijn zwaartepunt liggen als ik daar woonde, daar heb ik misschien enig effect. Nu ligt mijn zwaartepunt echter hier, in het land waar ik nu eenmaal woon. Daarom begint politieke praktische stellingname voor mij met het afwijzen van het Turkse standpunt in deze zaak, want dát is het standpunt waar ook Nederland als NAVO-land feitelijk ondersteuning aan geeft.
Internationale solidariteit begint dus hier, omdat hier de vijand woont waarop wij het meest effect kunnen hebben: de Nederlandse heersers. Die zitten hier in het pro-Turkse en vooral ook anti-Russische kamp. Dat kamp dient als eerste afgewezen te worden, waarna een gelijksoortige afwijzing van het andere kamp in één moeite door volgt. Partij kiezen tegen de hele oorlogspolitiek van alle kanten – maar daarbij dus wel dichtbij huis beginnen.
Peter Storm