dinsdag 8 september 2015
De oude president is weg, een nieuwe is er nog niet. Dat is de situatie in het Midden-Amerikaanse land Guatemala. Er is nog geen nieuwe, omdat de eerste ronde presidentsverkiezingen niemand een voldoende grote meerderheid bezorgde. De oude president is weg, omdat hij enkele dagen voor die verkiezingsronde aftrad nadat zijn positie wegens een corruptieschandaal onmogelijk was geworden. Vanwege dat schandaal is een omvangrijke protestbeweging opgekomen, en hier en daar spreekt men al over Guatemalteekse Lente. Precies dat protest maakt de ontwikkelingen in Guatemala extra belangwekkend.
Op 3 september maakte president Molina zijn aftreden bekend. Hij kon weinig anders want diezelfde dag was er een arrestatiebevel tegen hem van kracht geworden, nadat de dag ervoor het parlement een eind had gemaakt aan de onschendbaarheid die de president had. Kort na het arrestatiebevel meldde hij zich bij een rechtbank en ging de gevangenis in. Daarmee kwam een groot corruptieschandaal, waar Molina mee verantwoordelijk wordt gehouden, tot een climax. De corruptie betreft het omkopen vam ambtenaren door ondernemingen, die in ruil daarvoor veel minder invoerrechten betaalden. Extra inkomsten voor importeurs, verliezen voor de staatskas die geschat worden op meerdere honderden miljoenen. Een VN-onderzoekscommissie droeg aan de onthullingen bij.
Het schandaal rommelt al maandenlang. Vicepresident Roxana Baldetti ruimde al eerder het veld en zit in de gevangenis op haar proces te achten. “Ook de ministers van Binnenlandse Zaken, Energie en milieu en het hoofd van de inlichtingendienst werden ontslagen, nadat een aantal van hun ambtenaren werden gearresteerd op beschuldiging van omkoping”, berichtte de NRC al op 31 mei. Politieke kopstukken voelden niet alleen de hete adem in de nek, van justitie en de VN maar ook van een steeds bozere bevolking die in demonstraties met duizenden deelnemers om het aftreden van de president riepen. De protesten herhaalden zich keer op keer. “Al maanden demonstreren tienduizenden Guatemalteken wekelijks tegen het schandaal en inmiddels ook tegen de president”, schreef de NRC op 26 augustus. Mensen waren dan ook blij, ja : “uitzinnig van vreugde” na de smadelijke aftocht van de president.. En het is ook mooi nieuws: een politieke top die een hele handvol kopstukken moet opofferen terwijl betogers de druk maar blijven opvoeren. Zoiets noem ik een overwinning.
Nu zijn protesten tegen corrupte politici geen uitzonderlijk nieuws, en ze zijn ook niety autopmatisch links, progressief en radicaal. Corruptie is een thema waar ook rechts juist vrij makkelijk mee aan de haal gaat. Voor arme mensen en voor links symboliseert corruopuptie een toplaag die haar zakken cvult ten koste van de rest. Het heeft met klassenverschil te maken, want aan de top kun je straffeloos graaien, terwijl je aan de onderkant voor kleine overtredingen al gauw een boete krijgt of erger. Maar voor rechts is corruptie ook een probleem: het maakt een overheidsapparaat nodeloos kostbaar b wegens gederfde belastinginkomsten, en liberalen houden niet van een dure overheid, tenzij het gaat om wapenuitgaven en dergelijke. Corruptie is in liberale ondernemersogen ook een soort oneerlijke concurrentie waarbij de ene ondernemer extra geld vangt wegens politieke connecties, en de andere ondernemer het nakijken heeft.
Voor links is corruptie een manier waarop rijken de armen bestelen, voor rechts is corruptie een manier waarop oneerlijke rijken eerlijke rijken een poot uitdraaien. En wegens de grote hulpbronnen waarover rechtse critici van corruptie doorgaans beschikken, domineert hun inbreng al gauw menig anti-corruptieprotest. De uitslag is dan ook maar al te vaak de vervanging van een paar corrupte politici, gecombineerd met extra nadruk op schoon bestuur via een ‘eerlijke’ vrije marktwerking die de corrupte verstrengeling van staat en bedrijven zou moeten verhinderen. Zo wint rechts via de straat in menige anti-corruptiecampagne, ook als op die straat ook linksere geluiden hoorbaar zijn. Daarom is het verkeerd om elk anticorruptieprotest blindelings op te hemelen als de volgende revolutie. Op dit punt heb ik me af en toe wel eens te positief betoond.
Maar in Guatemala is meer aan de hand dan een min of meer standaard anticorruptieprotest. Dit is immers een land waar in 1954 de CIA via een staatsgreep een militair schrikbewind hielp lanceren. Dit is een land waar vervolgens militare regimes, leunend op een elite van zakenlieden en grootgrondbezitters, de straatarme boerenbevolking terroriseerde. Dit is een land waar in de jaren tachtig in reactie op die terreur, een guerrillabeweging opkwam, net als in El Salvador en Nicaragua. Dit is een land waar het bewind die guerrilla – en alles en iedereen die daar mogelijk mee zou kunnen gaan sympathiseren – bestreed door massamoorden van genocidale proporties op arme boeren, deels op leden van inheemse gemeenschappen. Een dieptepunt werd bereikt in 1982 en 1983. “Het militaire offensief van Riot Montt was erop gericht een opstand van linkse guerrillastrijders de kop in te drukken. Die hielden zich op in gebieden waar veel Maya-indianen woonden. Volgens een waarheidscommissie zijn onder Rios Montt zeker 10.000 mensen door het leger vermoord.” Dat moet in hoog tempo gebeurd zijn, want genoemde Riot Montt is maar amper een jaar president geweest voordat hij door een volgende staatsgreeppleger vervangen werd.
De oorlog tussen staat enerzijds en zowel guerrilla als vooral de bevolking anderzijds, sleepte zich voort tot 1996 en kostte in de voorafgaande 36 jaar totaal 200.000 doden. Verkiezingen namen de plek in van staatsgrepen. Staatscriminelen, moordenaars in de top van de militaire regimes, bleven vrij rondlopen. Er kwam een proces tegen Rios Montt, waarin hij tot 80 jaar werd veroordeeld wegens genocide. Een hogere rechtbank maakte dat vonnis echter weer ongedaan en stelde dat het proces gedeeltelijk moest worden overgedaan.
Dit alles werkt door in het geheugen van mensen. Common Dreams noemt het huidige protest een “volksbeweging tegen de straffeloosheid van de regerende elite” die aan de val van Molina had bijgedragen. Het stuk maakt aannemelijk dat bij die straffeloos gebleven topfiguren niet alleen aan corruptie wordt gedacht, maar ook aan de militaire repressie. Het stipt niet ten onri echte daarbij ook de rol van de VS aan. Maria Luisa Rosal , Guatemalteekse en actief in de School of the Amercas Watch – een solidariteitsgroep die kritische aandacht heeft voor een Amerikaans militair opleidingscentrum waar nogal wat Latijs-Amerikaanse militaire mensenrechtenschenders zijn opgeleid – wijst in dit verband op “mensen ter plekke – CIA-functionarissen in martelcentra in Guatemala in de jaren tachtig”.
Aan de sociale verhoudingen veranderde na het einde van de dictaturen trouwens weinig, en dat weerspiegelt zich ook in de recente protesten. Op 27 augustus was er protest op straat, maar het was ook de derde dag van een algemene staking tegen de president. Boze deelnemers klaagden over gebrekkige wegen die maar niet gerepareerd werden. “Wij betalen belastingen, maar de regering blijft nalaten om e reparaties te doen. En Otto Perez Molina is geld aan het stelen geweest, terwijl intussen de wegen on gerepareerd blijven, kinderen van honger doodgaan en er geen medicijnen in de ziekenhuizen zijn”, aldus een deelnemer aan het protest, in een reportage op UpsideDown World. Dit is duidelijk het linkse, op arm versus rijk gebouwde anti-corruptieverhaal. Het aantal mensen dat protesteerde bedroeg die dag trouwens ruim 100.000. Vijfduizend actievoerders, leden van inheemse boerengemeenschappen, blokkeerden de Interamerican Highhway, uiterst belangrijke verkeersader, op meerdere plekken. “Het is tijd voor de Maya’s op op te staan sprak één van hen. Het gewelddadig onderdrukte verleden komt naar boven.
De president is dus weg. De protestbeweging die de staking had georganiseerd had echter ook uitstel van de presidentsverkiezingen geëist. Maar de eerste ronde van die verkiezingen is intussen wel doorgegaan. De opgekomen protestbewegingen hebben dus bepaald nog geen volledige overwinning weten te behalen. Het is echter zeer wel denkbaar dat de opstandige geest, eenmaal uit de fles ontsnapt, daar niet zo heel gemakkelijk meer in terug te frommelen is.
Peter Storm