donderdag 9 oktober 2014
Onderstaand stuk schreef ik voor het zojuist verschenen nummer van Buiten de Orde, waar het in een iets anders geredigeerde versie te lezen is. Er zat geruime tijd tussen het schrijven van het stuk en het verschijnen ervan. Ik rondde het schrijven af in de eerste week van juli, dus vóór het neerhalen van de MH17 en de erop volgende handelsoorlog tussen de EU en Rusland. Die actualiteit is in dit, sowieso als achtergrondstuk bedoelde, artikel dus niet meegenomen.
De gebeurtenissen in Oekraïne vanaf herfst 2013 hebben in linkse en anarchistische kring nogal wat verwarring en verdeeldheid veroorzaakt. Dat is te begrijpen. We zagen ‘Maidan’: een opstand met grote demonstraties, straatgevechten tegeneen keihard opererende oproerpolitie, en uiteindelijk de val van een corrupte repressieve regering. Welke anarchist voelt het hart niet sneller kloppen bij deze taferelen van opstand? We zagen in precies diezelfde opstand de rechtse leuzen, het nationalisme, de neoliberale en fascistische partijpolitici, de hoofdrol van nazi’s in de confrontaties, en de uitkomst: een coalitie van neoliberalen en fascisten. Welke anarchist sloeg zich daarbij niet de antifascistische schrik om het hart? Toen we tegenover die rechtse nationalistische regering ‘Antimaidan’ zagen opkomen, een verzameling protestbewegingen, zich profilerend als antifascistisch maar zelf bepaald niet vrij van keihard nationalisme en neonazisme, was de verwarring compleet.
De gang van zaken behelst een gelaagd conflict, eigenlijk een tegenstrijdige combinatie van drie conflicten. Er was een botsing binnen de elite van het land., over de macht en over de koers, met een pro-Russische en een pro-Westerse vleugel. Daarachter zat tegelijk een botsing tussen grote mogendheden en hun machtsblokken die ieder een deel van de elite steunen. En onder dit alles was er wel degelijk een breed ongenoegen van een verarmde en erg boze bevolking die een protestbeweging lanceerde, die echter binnen de kortste keren speelbal en voertuig werd voor zowel het conflict binnen de elite als de daarmee verknoopte internationale machtsstrijd.
EU: Realiteit en symboliek
De protesten begonnen op 21 november 2013, met een honderdtal studenten die een soort sit-in begonnen in de hoofdstad Kiev. De aanleiding was het schrappen van een associatieverdrag dat de regering van president Janoekovitsj met de EU zou afsluiten. Demonstranten zagen daarachter de hand van Putins Rusland, en begonnen te protesteren. Zo werden we al snel onthaald op taferelen van demonstranten die wapperden met EU-vlaggen en pro-Europese leuzen voerden. Voor linkse en radicale mensen in het Westen was dat een vreemde gewaarwording: zij kennen de EU als neoliberaal project dat bezuinigingsbeleid doordrukt, dat de grenzen sluit voor migranten, en dat zich door hardhandig politiegeweld laat verdedigen tegen protest. De EU is een rechts project, die demonstranten die de EU-vlag deden wapperen, moesten wel rechtse of door rechts gemanipuleerde lieden zijn, toch? En ja, het associatieverdrag wat Janoekovitsj aan het afsluiten was, voorspelde niet veel goeds: open grenzen voor investeringen over en weer, afbouw van subsidies en dergelijke, en eraan gekoppeld: instemming met IMF-kredieten en bijbehorende voorwaarden. Doorgang ervan zou neoliberaal bezuinigingsbeleid hebben betekend, en feitelijk gaven demonstranten steun aan precies dát beleid.
Maar op een symbolisch niveau was er iets heel anders gaande. Voor mensen in het bureaucratisch bestuurde, totaal corrupte en onder sterke Russische invloed staande Oekraïne verscheen de EU als een utopie, een soort mythe. Ze stond voor transparant bestuur, anticorruptie, democratie, mensenrechten én een tegenwicht tegen Russische hegemonie. Demonstranten brachten hun verlangen naar meer vrijheid en meer eerlijkheid in het openbare leven tot uiting via de steun aan de EU. Het was vergelijkbaar wat je bij Westers links maar al te vaak gezien hebt: mensen die hun verolangen naar sociale rechtvaardigheid en hun afkeer tegen bijvoorbeeld fascisme of imperialisme tot uit6ing brengen via sympathie van een vermeende rechtvaardige staat, anti-imperialistische / antifascistische staat, hetzij de aloude Sovjet-Unie, hetzij China of Cuba, Nicaragua of Venezuela onder Chavez. Zoals je een onderscheid moet maken tussen de mythologisering van zulke staten enerzijds, en het verlangen naar rechtvaardigheid dat mensen ermee tot uiting brachten anderzijds, zo moeten we ook nu onderscheid maken tussen het onterecht adoreren van de EU enerzijds, en de terechte vrijheidsdrang die ermee werd uitgedrukt anderzijds.
Maar al snel kwamen er twee reactionaire factoren in het spel. Binnen tien dagen, na een eerste ronde politiegeweld tegen de betogers, begon een grootser opgezet pleinprotest. Hierin trokken echter de drie gevestigde oppositiepartijen de regie vrijwel helemaal naar zich toe. Van georganiseerde zeggenschap van demonstranten over de acties was nauwelijks sprake. Geen assemblees en horizontaal opgezettecoördinaties en soortgelijke zelfbestuursstructuren die zo typerend waren voor bijvoorbeeld Occupy, de Arabische lente en de anti-bezuinigingsprotesten in Griekenland. Het ontbrak.
En de partijen die de regie voerden en het podium bevolkten, waren rechts, en niet zo zuinig ook. Twee ervan waren rechtsliberaal en pro-EU. Zij gaven uitdrukking aan een deel van de oligarchen, de steenrijke zakenlui waar de elite uit bestond. Dat deel zag nauwere banden met de EU als meer ruimte voor winstgevend zakendoen. Zij zag afzetmarkten in de EU, en hoopte als een soort tussenpersoon tussen Westers kapitaal en de Oekraiense markt geld binnen te halen. Voor hen was de EU geen mythe, maar een vooral een zakelijke buitenkans. Euromaidan, zoals de protestbeweging al snel werd genoemd, werd hún voertuig, werd de uitdrukking cvan hun ambities, ook al hadden veel van d e betogers die dag in dag uit kou, sneeuw en de dreiging van politiegeweld trotseerden, vast iets heel anders voor ogen.
De derde oppositiepartij was vooral fel nationalistisch. Geen wonder, het betrof hier Svoboda oftewel vrijheid, een partij die in een eerder stadium nog de Nationaal-Sociale Partij heette. Het was een fascistische partij, met antisemitisme, homofobie, anti-linkse sentimenten een een fel anti-Russisch nationalisme. Voor Svoboda was de EU geen mythe, en ook niet zozeer een business opportunity. Voor Svoboda, en ongetwijfeld voor zeer veel van de betogers, was de EU – en de NAVO – vooral een tegenwicht tegen Rusland dat als dominerend buurland boven alles gewantrouwd, gevreesd en gehaat werd. Het nationalisme dat Svoboda uitdroeg, vond ver buiten haar eigen geledingen brede weerklank.
De kracht van het Oekraïense nationalisme
De verontrustende kracht van het Oekraïense nationalisme is verklaarbaar uit de geschiedenis. De Oekraine was eeuwenlang deel van het Russische Tsarenrijk. Het werd behandeld als Russische kolonie, bovenop de onvrijheid die in heel het rijk bestond kwam dus nog eens een koloniale verhouding. Dat er tegen dat kolonialisme een Oekraïens nationalisme opkwam is niet vreemd. Dat nationalisme had aanvankelijk een legitieme antikoloniale dimensie, iets dat we goed in het achterhoofd mogen houden. Wie het vandaag de dag opneemt voor Palestijnse rechten tegen de staat Israël, voor Koerdische rechten tegen de Turkse staat, voor Mapuche-rechten tegen de staat Chili, kan moeilijk ontkennen dat de strijd voor Oekraïense rechten tegen de Russische onderdrukking legitimiteit had. Maar eens de strijd tegen een nationale onderdrukker mondt maar al te makkelijk uitt in een strijd voor een nieuwe nationale , wezenlijk net zo onderdrukkende, staat. Dat gebeurde, met ups en downs.
Na de Russische revolutie kwamen Oekraïense nationale ambities op verschillende manieren naar voren, de nieuwe Bolsjevistische macht beloofde zelfbeschikking, maar tolereerde geen breuk met de opbouw van de nieuwe postrevolutionaire staat, ook niet toen er in Kiev een eigen Communistische Partij leiding aan die staat probeerde te geven. Inlijving was de praktijk, waarbij vooral Russisch sprekende arbeiders als basis voor het nieuwe bewind fungeerden, en voor Oekraïense taalrechten bijvoorbeeld nauwelijks oog was. Nadat rechts garen bleek te spinnen bij deze houding en wind in de zeilen kreeg door de lompe aanpak van Moskou, werd de Bolsjevistische aanpak wat subtieler. Na de consolidatie van de Sovjet-Unie kram er een periode waarin Oekraïense taal en cultuur veel ruimte kreeg,. Een zekere mate van autonomie werd gerespecteerd, zolang aan de suprematie van Moskou en de partijtop aldaar niet getornd werd. Toen Stalin echter zijn totalitaire dictatuur doordrukte, was het met de restjes autonomie gedaan, en keerde de keiharde koloniale verhouding tussen Rusland en de Oekraïne terug. Een hongersnood, product van gedwongen ‘collectivisatie’- feitelijk de onteigening van boeren op een staatsgrootgrondbezit door te duwen – leidde tot enkele miljoenen doden.
Nu herleefde het Oekraïens nationalisme en kreeg het een zeer rechtse lading. Omdat het bewind zich voordeed als links en leuzen voerde over proletarisch internationalisme en meer van dat fraais, was het niet zo raar dat de nationalistische reactie daartegen juist rechts getoonzet was. Een opportunistisch verbond tussen Oekraïens nationalisme en nazi-Duitsland was de uitkomst. Na de nazi-invasie van de Sovjet-Unie leidde dit tot collaboratie van Oekraïense nationalisten met ee duidelijk fascistische inslag. Zo ‘n Oekraïense fascist was Stepan Bandera, nog steeds vereerd in Oekraïense nationalistische kringen. Hij hoopte via nazi-Duitsland aan een onafhankelijk Oekraïne te komen. De bezetters benutten hun nieuwe helpers, maar duwden ze net zo behendig ook weer opzij om enig werkelijk onafhankelijkheidsstreven te smoren. Bandera ‘s beweging blonk uit door opportunisme, maar ook door etnische zuiveringen tegen met name de Poolse bevolking van het Westen van de Oekraïne, waarbij grote moordp0artijen werden aangericht. Nog jarenlang voerden bandera’s mensen een soort guerrilla tegen de Sovjet-Unie.
De hele episode laat zien hoe reactionair de Oekraïense nationalistische traditie was geworden, en dit is de traditie die vandaag de dag Kiev goeddeels domineert. Maar de kracht van dit soort de sentimenten kunnen niet begrepen worden als we de historische rol van Rusland als koloniale mogendheid, de onderdrukker van de Oekraïne door de jaren heen, over het hoofd zien. In 1991 komt aan die rol in principe een einde. de Oekraïne wordt onafhankelijk, laat ‘de’ vallen en heet sindsdien Oekraïne. Maar de geschiedenis is vers, en is niet uit de hoofden van mensen weggewist. Het nationalisme, het anti-Russische chauvinisme, het antisemitisme: het is vergif. Het moet worden veroordeeld en bestreden. Maar het helpt wel als we snappen waar het mede haar kracht aan ontleent.
Terug naar Euromaidan. We zagen naast neoliberale partijen dus ook Svoboda. En we zagen nog meer uiterst rechtse aanwezigheid: knokploegen die de demonstraties hielpen verdedigen tegen de zwaarbewapende staatsknokploeg, de gevreesde oproerpolitie berkut. We zagen ook bezettingen van overheidsgebouwen. Zowel bij knokploegen als bij bezettingsacties stonden harde nationalisten, fascisten van Svoboda en openlijke nazi’s van een nieuwe vooraan. Die nieuwe groepering was de Rechtse Sector, een samenwerkingsverband van nationalistische en fascistische knokploegen.
Op 21 januari voel de oproerpolitie het Euromaidan-protest hardhandig aan. De regering lanceerde ook een wet die strenge straffen op demonstraties stelde. De aanval vanuit het bewind hat twee gevolgen. Het ging nu niet meer om wel of geen EU-verdrag. Het ging nu niet meer om de vraag of de regering pro-Russisch of pro-Westers zou regeren. Het ging erom of het bewind de protesten met geweld zou weten te breken, ja of nee. Succes voor de regering-Janoekovitsj zou een volslagen dictatuur betekenen, een einde aan enige speelruimte voort activisme en verder verzet. Met die inschatting in het achterhoofd namen handjesvol anarchisten en linksradicalen deel aan de protesten.
Maar het tweede gevolg was dat de rol van knokploegen, barricaden en vechten met de politie erg belangrijk werd. Precies in die terreinen domineerden dus nazi’s, fascisten en aanpalende rechtse nationalisten. Een opstand met revolutionaire dimensies, gedomineerd door nationalistische pro-Westerse opvattingen, aangestuurd door rechtse partijpolitici en verdedigd door goed georganiseerde nazi-knokploegen. Radicalen en anarchisten die zich openlijk probeerden te profileren binnen de beweging, kregen zelf met nazi-geweld te maken. Radicalen en anarchisten gingen veelal helpen bij zaken als de verpleging van gewonden. Zo zagen linkse en radicalen activisten zich in een positie belanden in de facilitaire diensten van een opstand die door hun felste tegenstanders werd gedomineerd.. Vandaag verpleegde je misschien als anarchist een barricadestrijder die gewond was geraakt in het gevecht met de politie. Morgen vocht die strijder weer tegen de politie…. of hielp bij het aftuigen van andere anarchisten. En anarchisten die al te nadrukkelijk voor hun mening opkwamen, werden al snel weggezet als ‘volksvijanden’ en ‘provocateurs’.
Maidan en Antimaidan
De opstand won op 22 februari 2014, en verloor diezelfde dag. Na dagen van heftige straatgevechten, waarbij de staat en/of uiterst rechtse provocateurs, sluipschutters inzetten, kwam er een akkoord tussen oppositie en Janoekovitsj. De EU had hierop aangestuurd en druk uitgeoefend.. De president zou later in het jaar vertrekken, en zou ene overgangsregering komen, plus verkiezingen. De politici gingen akkoord, demonstranten – waaronder vooral de harde rechtseknokploegen – echter niet. De strijd ging door, parlementsleden lieten nu Janoekovitsj vallen. De president vluchtte, er kwam een coalitieregering van neoliberale en fascistische kopstukken tot stand. Het geheel had iets zeer dubbelzinnigs. Om een gehaat president die onder druk van heftige protesten moest aftreden, hoeven we geen traan te laten, en het feit dat die president in 2010 min of meer netjes was gekozen is voor anarchisten geen tegenargument. Rutte ontleent zijn premierschap ook aan verkiezingen, maar dat weerhoudt mensen en gelukkig niet van om ‘Oprutte!’te scanderen, en terecht. Het is best typisch dat een deel van links een democratische legitimiteit waar het op het thuisfront terecht doorheen kijkt, in Oekraïne opeens een goed argument vindt. En als je het echt op democratische legitimiteit moet gooien: de parlementsleden die hun vertrouwen in Janoekovitsj opzegden, waren eveneens gekozen, dus het was hier een botsing tussen twee gekozen krachten….
Maar de druk van de straat was door uiterst rechts gedomineerd, was verbonden aan de ambities van rechtse politici, met op de achtergrond de druk van de (onderling telefonisch rivaliserende) VS en EU. Dit was geen zuivere volksopstand. Het was ook geen zuivere staatsgreep. Het was een mengsel van beiden, een helaas breed gedragen machtsgreep van rechts en uiterst rechts, met druk van onderop die werd geïnstrumentaliseerd door oppositionele rechtse politici. Bij anarchistische deelname aan de protesten tussen 21 maart en deze machtsovername kun je je nog iets zinnigs voorstellen, en van anarchistische afzijdigheid was de zaak ook niet beter geworden. Steun aan de rechtse machtsgreep die er de uitkomst van was, en aan het nieuwe regime en haar krachten, kan echter op geen enkele manier worden gelegitimeerd of goedgepraat.
Dat geldt echter ook voor de krachten die in het oosten van het land tegen Euromaidan en het nieuwe bewind opkwamen. De hele gang van zaken was daar met argusogen gevolgd. Euromaidan, met haar sterke nationalistische uitstraling, sprak Oekraïens sprekenden aan. In het oosten van het land sprak de meerderheid echter Russisch. De anti-Russische toonzetting van Euromaidan wekte daar een zeer begrijpelijk wantrouwen. Juist in deze regio was een groot deel van de zware industrie gevestigd, met arbeiders die heel gegronde reden hadden om zich door bezuinigingsbeleid in EU-stijl bedreigd te voelen, maar tegelijk ook gewoon Russisch wilden kunnen spreken zonder als tweederangsburgers te worden bekeken. Bedreigd voelden zich ook de gewapende (ex-)functionarissen van het bewind van Janoekovitsj. Na diens val werd de oproerpolitie, de gehate Berkut ontbonden, maar haar agenten waren niet weg. En er waren tal van functionarissen die zakelijke banden met Rusland hadden en sowieso al meer naar Moskou keken dan naar Kiev. De machtsgreep van Oekraïense nationalisten in Kiev ervoeren zij als bedreiging.
Vanuit kringen van dit soort functionarissen, en van Russischtalige ex-soldaten en ex-politiemensen en dergelijke, kwamen protesten op, bezettingen van overheidsgebouwen en het uitroepen van afscheiding in Donetsj en Loechansk. Deze bewegingen waren van meet af asan bewapend, en goed georganiseerd. Opponenten ervan kregen grof geweld te verduren. Op de achtergrond speelde Russische activiteit ongetwijfeld een rol, maar het was méér dan puur een Russisch opzetje. En zoals in Euromaidan rechts parasiteerde op legitieme groeven van de bevolking, zo parasiteerde Antimaidan, zoals de protestbeweging in Oost-Oekraïne werd genoemd, op legitieme grieven en angsten van de bevolking. Angst voor de sociale gevolgen van EU-beleid speelde een rol. Maar vooral angst voor verlies van taalrechten voedde de woede, toen de nieuwe regering een wet aankondigde om de Russische taal gedeeltelijk in de ban te dopen. Die wet werd weliswaar door een veto getroffen, maar de toon was wel gezet.
Antimaidan kreeg onder Westers links verontrustend veel krediet. Dat zag deze beweging te vaak als antifascistisch. Dat was en is een wrede illusie. Dat in Kiev fascisten meebesturen en nazi-knokploegen vakbondsmensen aanvallen is waar. Maar dat maakt niet iedere tegenstander ervan automatisch tot antifascist. De symboliek van Antimaidan verwees sowieso maar al te vaak naar Groot-Russisch nationalisme, uit Tsarentijd en uit Stalins tijd. Fascisten ontbraken ook in Antimaidan niet. En, heel opvallend: vrijwel heel Europees uiterst rechts, tot en met de nazi ‘s van de Griekse Gouden Dageraad, betuigde steun, niet aan de fascisten in Kiev maar aan de separatisten in Donetsk en Loekhansk, en aan de politiek van Poetin die er bedekte steun aan gaf. Bij het pro-Russische referendum op de Krim waren vooral uiterst rechtse politici als waarnemer aanwezig. Het nieuwe bewind in Kiev en de machthebbers in de afgescheiden gebieden in het oosten zijn feitelijk elkaars spiegelbeeld. Beiden profiterend van legitieme grieven, beiden echter autoritaire projecten met een aanzienlijke fascistische rol daarbinnen, en dus geen van beiden ook maar enige steun waard van linkse, radicale en anarchistische mensen, daarginds of hier.
Geen partij kiezen in de burgeroorlog
Geen partij kiezen in de burgeroorlog die intussen op gang komt is van belang. Over die burgeroorlog lezen we verontrustend weinig. Af en toe meldt de regering in Kiev flinke aantallen ‘terroristen’ die zouden zijn omgekomen in wat die regering haar ‘anti-terrorisme-operatie’ noem,t, in feite het gewelddadig neerslaan van een gewapende oppositiebeweging. Af en toe lezen we van separatisten die een Oekraïense helikopter hebben neergehaald, Oekraïense soldaten hebben gedood of ontwapend. Af en toe lezen we over hoogst onwillige en ongemotiveerde Oekraïense soldaten, een goede houding waarvan we mogen hopen dat die zich uitbreidt onder beide strijdende partijen. Heel af en toe zien we een glimp van ware verschrikking, waarover over en weer dan hevige propaganda uitbreekt. Odessa bijvoorbeeld, waar op 3 mei Maidan- en Antimaidan-betogers botsten, gewapenderhand. Maidan kreeg de overhand, joeg Antimaidam-mensen een vakbondsgebouw in, vermoordde binnen een aantal van hen waarna het gebouw in de fik ging. De exacte toedracht is nauwelijks op te helderen, maar wat ik lees wijst op een popgrom, bedreven door Maidan-a militanten, gesteund vanuit het Kiev-bewind, tegen anAntimaidan-mensen. Maar aan die popgrom ging dus wel een gewapende botsing vooraf. Dat deze keer Kievs krachten de zwaarste gewelddaden pleegden, is geen reden om de andere kant dan maar te gaan steunen. En het feit dat één groep mensen wordt afgeslacht door fascisten, maakt die groep en hun supporters nog niet tot antifascisten. In de strijd tussen twee gewelddadige nationalismes wint soms de één, soms de ander. Partij kiezen voor de wat zwakkere is geen goede stellingname; afwijzen van de burgeroorlog als zodanig, van beide strijdende kampen, is nodig.
En dat geldt ook voor het internationale conflict waar de Oekraïense gebeurtenissen deel van uit maken. De achtergrond van Russische overheersing heb ik aangeduid. Linkse mensen die in Nederland uit antifascistische overwegingen Antimaidan steunen en de Russische rol overwegend positief waarderen, miskennen de koloniale rol van Rusland die het anti-Russische chauvinisme in Kiev hielp voeden. Maar wie omgekeerd de voornaamste dreiging uit Poetins Rusland ziet komen, vergeet eveneens een heleboel. De huidige houding van Moskou heeft ook achtergronden, die we maar beter kunnen proberen te snappen.
Russische machthebbers en hun supporters kunnen ook naar geschiedenis verwijzen. Ga maar eens na. Nog maar 25 jaar geleden stonden er Russische troepen halverwege Duitsland. Na de val van de muurb ging de Russische leiding met Duitse hereniging akkoord in ruil voor de toezegging dat de NAVO zich niet oostwaarts zou uitbreiden. Dat gebeurde dus toch, met Hongarije, Tsjechië, de Baltische staten. De hele Russische invloedssfeer is, in strijd met afspraken tussen Moskou en Washington uit 1990, honderden kilometers oostwaarts teruggedrongen, de Amerikaanse invloedssfeer uitgebreid. En nu moest Poetin ook nog toezien hoe op de Russische stoep een door EU en NAVO openlijk gesteunde en deels gefinancierde protestbeweging Poetins plaatselijke bondgenoot uit het zadel dreef en verving door een regering vol van anti-Russische chauvinisten…
Steun vanuit het Kremlin aan de afscheiding van de Krim en aan de Antimaidan-krachten in het oosten van Oekraïne kan in deze redenering worden gepresenteerd als verdediging tegen oprukkend Westers imperialisme. En ja, de NAVO heeft de afgelopen jaren systematische expansiepolitiek bedreven. Ruslands machthebbers en hun supporters mogen zich echter ook wel eens afvragen waarom een zo flink deel van de bevolking van de nieuwe NAVO-landen zich die expansie heeft laten aanleunen. Veel mensen in dien regio voelden zich, met de Koude Oorlog niet zo lang geleden, door de VS eerder beschermd dan bedreigd. In Kievs ogen is ook nu de Russische politiek zelf een poging om Russische imperialistische suprematie te herstellen.
Beide kanten kunnen naar stukken realiteit verwijzen. Beide kanten manipuleren die stukken realiteit in echter eigen machtspolitieke ambities. Potten, ketels en verwijten over en weer zetten de toon. Aan deze warrige kluwen maken we slechts een eind door partij te kiezen, niet voor het ‘democratische’ Westen tegen de Russische overheersing, niet voor Rusland en haar ‘antifascistische’ bondgenoten tegen Westers imperialisme en Oekraïens fascisme, maar voor de onderkant aan alle kanten van de frontlinies.
Meer lezen
Hier een paar lezenswaardige achtergrondstukken, met uiteenlopende inzichten, die ik overigens lang niet allemaal zonder meer onderschrijf. Ik heb daarbij met name stukken uit alternatieve, deels anarchistische hoek gekozen. Natuurlijk heb ik voor bovenstaand stuk vooral ook reguliere media proberen te volgen, maar die ga ik hier niet allemaal vermelden.
Revolution News! Ukraine anarchist dispels myths surrounding Euromaidan protests, warms of fascist influence, 4 januari 2014 http://revolution-news.com/ukrainian-anarchist-dispels-myths-surrounding-euromaidan-protests-warns-of-fascist-influence/
Timothy Eastman, An Interview with Mira, Andrei and Sascha of Antifascist Action Ukraine, 19 februari 2014, http://www.timothyeastman.com/uncategorized/an-interview-with-mira-andrei-and-sascha-of-antifascist-action-ukraine/
Chris Floyd, Sinister Illusions: Masking Tragedy in Ukraine, Empire Burlesque, 20 februari 2014, http://chris-floyd.com/component/content/article/1-latest-news/2372-sinister-illusions-masking-tragedy-in-ukraine.html
Infoshop News, Ukraine: How nationalists Took the Lead, Infoshop News, 13 maart 2014, http://news.infoshop.org/article.php?story=20140312180912862
CrimethInc, The Ukrainian Revolution & The Future of Social Movements, geen datum, wel een mooie literatuurlijst http://crimethinc.com/texts/ux/ukraine.html
Nihilist.li, Revolution and Counterrevolution in Ukraine (part 1), 16 mei 2014, http://nihilist.li/2014/05/16/revolution-counter-revolution-ukraine-part-1/
Nihilist.li, Revolution and Counterrevolution in Ukraine (part 2), 17 mei 2014, http://nihilist.li/2014/05/17/revolution-counter-revolution-ukraine-part-2/
Peter Storm