ravotr

dinsdag 19 augustus 2014

Veel mensen die de gevestigde orde en haar media niet vertrouwen, zoeken hun toevlucht tot opvattingen en theorieën die net zo irrationeel zijn als de gangbare opvattingen en machten waar ze tegenover staan. De VS liegt over Oekraïne? Dus zal zijn tegenpool Poetin wel de waarheid spreken. Israël pleegt misdaden? Dan zullen misdaden in dien regio die ogenschijnlijk een andere oorzaak hebben, óók wel door Israël worden geregisseerd. Dat het wantrouwen jegens Amerikaanse leugens en Israëlische misdaden is natuurlijk helemaal niet misplaatst. Het is de gevolgtrekking die niet deugt, en waarvoor irrationele gedachtesprongen worden bedreven. De gedachtesprong doet ons belanden midden in de wereld van het conspiratieve denken, van samenzweringstheorieën. In die wereld heerst de irrationaliteit. Ze is op geen enkele manier beter dan de wereld van Colin Powels Powerpointpresentatie over niet-bestaande massavernietigingswapens in Irak. Ze is er een variant van, maar dan in spiegelbeeld. Deel 1 van een serie over het conspiratieve denken.

1: samenzwering en theorie

Nu behoeft het woord ‘samenzweringstheorie’ wel wat uitleg. Vaak als je mensen erop wijst dat ze verstrikt zijn geraakt in conspiracy-denken, werpen ze iets tegen als: maar er zijn toch samenzweringen? Je weet toch van … en dan volgen verwijzingen naar bekende feiten. Het Tonkin-incident, waarmee via een valse beschuldiging aan Noord-Vietnam Amerikaanse bombardementen op dat land werden gelegitimeerd; het samenzweren van CIA en Chileense generaals om in 1973 via een staatsgreep Pinochet aan de macht te brengen; de samenzwering in 1939 waarin nazi-Duitsland haar soldaten in Poolse uniformen stak, een aanval op een radiostation in Duitsland in scene liet zetten in een ‘false flag operation’… allemaal samenzweringen. Allemaal intussen redelijk stevig neergezet als zodanig, en deel van de toedracht van respectievelijk de escalatie van de Vietnamoorlog, de staatsgreep van Pinochet en het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog.

De geschiedenis ontvouwt zich dus nogal eens via geheim gerotzooi en gekonkel achter de schermen, oftewel via samenzweringen. Dat is de rationele kern van het verder nogal irrationele conspiratieve denken. Het irrationele zit er dan onder meer in het veel te grote gewicht dat deze samenzweringen toegedicht wordt. Ja, het Tonkinincident waarmee Pentagon-chef McNamara volgens Gareth Porter zelfs president Johnson op het verkeerde been zette, maakte de weg vrij voor escalatie in Vietnam. Maar zonder dat incident was er wel iets anders bedacht ter rechtvaardiging van waartoe feitelijk al was besloten.

Wat is dan het verschil tussen het blootleggen van dit soort samenzweringen enerzijds, en het vertrouwen op samenzweringstheorieën anderzijds? Laten we eens kijken naar een recent voorbeeld: het neergehaalde vliegtuig in Oekraïne, eerder deze zomer. De officiële versie in Westerse staten: Oost-Oekraïense rebellen hebben het ding neergehaald. Ze hebben het waarschijnlijk aangezien voor een Oekraïens militair vliegtuig, maar vervolgens bleek het een verkeersvliegtuig te zijn. Een tragisch misverstand, maar wel met een Russische rol in het leveren van wapentuig aan de rebellen.

Er kwam echter meteen een andere verklaring in omloop: Oekraïense straaljagers zouden het ding hebben neergehaald, om vervolgens de schuld aan de pro-Russische rebellen en/ of aan Poetin zelf te geven. Langs deze weg zou Kiev dan steun voor haar eigen oorlogspolitiek verwerven door haar tegenstander te demoniseren. Anders gezegd: deze versie dichtte de Oekraïense staat een samenzwering toe. Was dit een samenzweringstheorie? Strikt genomen niet. Het was niet meer dan een hypothese, een veronderstelling. En het was een hypothese die vatbaar was voor argumenten en bewijsvoering, over en weer. Onderzoek naar het gebruikte raketsysteem, informatie over wie in het gebied over dat systeem beschikte, gegevens over de restanten van het kapotgeschoten vliegtuig, informatie over de strijd ter plekke, over het vergaren en opruimen van bewijsmateriaal, ooggetuigenverslagen… het waren allemaal ingrediënten voor een in principe volstrekt legitiem en rationeel debat. Het is daarom onzin om degenen die aanwijzingen zien voor de hypothese dat Oekraïne, niet de pro-Russische rebellen maar de regering in Kiev, achter het neerhalen van het vliegtuig zit, weg te zetten als aanhangers van een samenzweringstheorie.

Het verwijt dat degene die de hypothese serieus nemen zich aan conspiratief denken schuldig maken, kun je ook makkelijk omkeren. In Rusland en onder de pro-Russische rebellen is namelijk de versie waarin Kiev het ding neerhaalde, de gangbare versie, en de versie waarin pro-Russische milities het gedaan hebben, een alternatieve hypothese. Met hetzelfde recht zou die alternatieve hypothese als ‘samenzweringstheorie’ kunnen worden weggezet. Onzin allemaal. Er liggen gewoon twee versies voor ons, en grondig onderzoek zal de waarheid moeten laten zien. Dat er aan minstens één van beide kanten van de frontlijn machten zijn die de waarheid liever niet compleet boven tafel willen zien komen, is ongetwijfeld waar. Die zouden onderzoek wel eens kunnen dwarsbomen. Dit soort doofpotten zijn dan weer samenzweringkjes op zichzelf, die bijdragen aan een genoeglijk conspiratief sfeertje. Maar met samenzweringstheorie, met het klassieke conspiratieve denken, heeft het nog maar weinig te maken.

Er is echter één punt in deze zaak waar het conspiratieve denken toch enigszins de kop op steekt: het emotionele belang dat gehecht wordt aan één van de versies, welke dan ook. Mensen denken dat het verschrikkelijk belangrijk is wie het precies gedaan heeft. Alsof Kiev pas heel slecht is als we Kiev dat neergehaalde vliegtuig in de schoenen kunnen schuiven. Alsof Poetin pas heel slecht is als zijn mensen ter plekke het inderdaad blijken te hebben gedaan. Alsof, kortom, dit type van samenzweringen, de kern zijn van de ontwikkelingen. Alsof de wereld een redelijk keurig en vreedzaam oord zou zijn als er maar geen dubieuze types allerlei complotten smeedden en uitvoerden. In werkelijkheid wordt Kiev geregeerd door rechtse politici, aan de macht gekomen via protesten van een ontevreden bevolking maar vooral ook leunend op neofascistische milities, en dat blijft ook waar als ze dat vliegtuig niet hebben neergehaald. In werkelijkheid vormen de rebellen in het oosten óók een monsterverbond van ontevreden burgers, neostalinisten, tsaristen en fascisten, waarvan het reactionaire karakter helemaal niet afhangt van de vraag of ze wel of niet dat vliegtuig uit de lucht hebben geschoten.

Voor de waarheidsvinding en de geschiedschrijving is het nodig om achter de toedracht te komen. Voor het vaststellen dat er in Oekraïne twee reactionaire gewapende krachten strijd voeren, over de hoofden van en ten koste van de plaatselijke bevolking, is de vraag whodunit echter van ondergeschikt belang. Beide kanten hebben genoeg laten zien om een afwijzend oordeel jegens allebei ten volle te onderbouwen. Ongeacht wie dat vliegtuig heeft neergehaald, er vindt daar een van beide kanten reactionaire oorlog plaats. Hooguit kan het onthullen van de ware toedracht het wantrouwen jegens één van de strijdende partijen nog iets verder verstevigen. Meer eigenlijk niet.

De neiging om er meer van te máken, voert wel in conspiratief-denkende richting. Dat valt aan te tonen aan de hand van 9/11, het gewelddadig einde van de Twin Towers en deels het Pentagon op 11 september 2001. De gangbare, en wat mij betreft nog steeds de meest aannemelijke versie: een groep kapers vanuit een jihadistische groep, Al Qaeda heeft vliegtuigen gekaapt en daarmee de gebouwen, zichzelf, de passagiers én een kleine drieduizend mensen de dood in gejaagd. Maar al snel doken er allerlei andere versies op, waaronder de versie waarin Amerikaanse functionarissen van de CIA de gebouwen zelf heeft laten ontploffen en de gekaapte vliegtuigen op één of andere manier heeft zoekgemaakt, net als trouwens alle mogelijke getuigen. Er is een complete bedrijfstak ontstaan om de diverse alternatieve versies van geloofwaardigheid te voorzien.

Legitieme vragen over de officiële versie waren er overigens wel degelijk. Er wáren aanwijzingen dat er een grotere aanslag op handen was, er waren ook aanwijzingen dat Amerikaanse veiligheidsfunctionarissen daar lucht van hadden, en dat ze vrij weinig deden om er iets tegen te doen. En ja, de aanslagen kwamen machtige Amerikaanse voorstanders van oorlog en van het doorvoeren van stevige stukken politiestaat verdacht goed uit. Maar die vragen raakten verstrengeld in zeer vergezochte gedachtespinsels. Ja, de aanslagen van 9/11 waren voor machthebbers een prachtige gelegenheid vormden om al eerder voorgenomen oorlogen tegen Afghanistan en vooral Irak doortastend op de rails te zetten en ten uitvoer te brengen. 9/11 Truthers, zoals ze werden genoemd, trokken daaruit de conclusie dat de VS de aanslag dus wel zelf zullen hebben gedaan, om zich van een oorlogsexcuus te voorzien. Het bewijsmateriaal laat echter niet meer toe dan de conclusie dat een aanslag de oorlogsstokers in de VS-elite niet slecht uitkwam, en dat ze daarom niet hun uiterste best hebben gedaan om zo ‘n aanslag te voorkomen, ook niet toen de aanwijzingen wat concreter werden in de nazomer van 2001. En ook dat laatste is niet meer dan een mogelijkheid, een hypothese. De versie dat de VS het allemaal zelf had bekokstoofd is nauwelijks een serieuze hypothese, maar een van suggestieve beelden, spannende muziek, verdachtmaking en hoogst gebrekkig bewijsmateriaal voorziene samenzweringstheorie.

Het belang ervan wordt in een film als Loose Change, één van de Evangeliën van van de Truthers, gemotiveerd met een oppervlakkig anti-oorlogsargument: ‘We zijn bedrogen, Al Qaeda heeft het niet gedaan, de CIA heeft het zelf gedaan, dus die oorlogen tegen Irak en Afghanistan zijn ten onrechte!’ Zo ongeveer sluit de als documentaire vormgegeven propagandafilm af. Feitelijk zegt de film daarmee echter: als Al Qaeda het wél had gedaan, dan waren die oorlogen terecht! Stelling nemen tegen twee agressieve Amerikaanse roofoorlogen wordt zo feitelijk afhankelijk gemaakt van de toedracht van aanslagen die voor die aanvalsoorlogen als voorwendsel zijn misbruikt. Alsof de oorlogen terecht zouden zijn als de gangbare versie – Al Qaeda heeft het gedaan – de juiste is! Alsof je twee landen mag kapot bombarderen en honderdduizenden mensen de dood in mag jagen omdat 18 fanatici een kleine 3.000 mensen vermoord hebben, en de club die het organiseerde in één van de twee landen bivakkeerde! Alsof zonder 9/11 de VS geen oorlog in die regio zou hebben gevoerd! Heel misschien zou zonder 9/11 Afghanistan nog een tijdje met rust zijn gelaten door de VS. Maar de aanval op Irak – de hoofdschotel voor Bush, Afghanistan was een licht voorgerecht – zat al veel langer in de planning. 9/11 verschafte een aanleiding, maar was niet de diepere reden. Maar de Truthers bijten zich vast in 9/11. Ze maken van een vermeende samenzwering de kern van het historisch proces, in plaats van slechts een ingrediënt, een schakeltje, in dit geval een makkelijk te manipuleren tragedie. Dat verraadt het klassieke conspiratieve denken.

Dat denken kreeg echter een glans van geloofwaardigheid omdat het officiële denken zo overduidelijk leugenachtig was. Daar zit een leuke ironie. Ook in het Witte Huis hanteerde men een beeld van een groot complot, waarin Bin Laden, Saddam Hoessein, Mullah Omar en hoe ze maar mochten heten, deel uitmaakten van één grote anti-Westerse samenzwering. De vraag is alleen of de Amerikaanse juntaleider Dick Cheney – let’s forget about Bush als machthebber, shall we? – dat allemaal werkelijk geloofde. Zo ja, dan is het spiegeleffect, tussen alternatieve conspiracy-denkers en het officiële conspiratieve denken, compleet. Maar ik vermoed dat Cheney gewoon cynisch was en heel goed wist dat hij loog. Dat geeft veel alternatieve conspiratieve denkers tenminste nog de voorsprong van de oprechtheid. Het is de oprechtheid van gelovigen – maar daarbij komt dan ook ook de bijbehorende goedgelovigheid. De goedgelovigen uit het Cheney-kamp staan (of stonden, want ze zijn vrijwel uitgestorven) natuurlijk niet erg sterk als ze goedgelovige Truthers de les lezen. Het omgekeerde geldt echter ook.

Een samenzwering vermoeden omdat de officiële versie niet geloofwaardig overkomt, is zich dus niet hetzelfde als het aanhangen van een samenzweringstheorie. Zolang de vermoede samenzwering maar met eenzelfde rationele argumentatie, op basis van onmiskenbare feiten en zonder het weglaten van andere relevante feiten, tegemoet wordt getreden als de gangbare versie van gebeurtenissen, is er niets aan de hand. Elke versie, de officiële én alle alternatieve versies, dienen met een radicale scepsis tegemoet worden getreden. Dan zal blijken dan soms de gangbare versie ongeveer klopt, maar dat soms ook één van de alternatieve versies geloofwaardiger is. Dit alles hoort gewoon tot het terrein van serieuze kritische journalistiek en geschiedschrijving.

Het gaat echter mis als een veronderstelde samenzwering niet met de zelfde kritische zin wordt bejegend als de officiële werkelijkheid. Als er flarden voor meerdere uitleg vatbare ondersteunende gegevens worden aangedragen als sluitend bewijs, – zonder alternatieve interpretaties serieus te wegen, dan gaat het mis. Als uit de afwezigheid van ondersteunend bewijs wordt geconcludeerd ‘Zie je wel hoe goed de doofpot werkt?’ in plaats van ‘dit oogt nog niet erg overtuigend’, dan gaat het mis. Het gaat kortom verkeerd als je de ‘eigen’ alternatieve samenzweringshypothese niet minstens met dezelfde kritische zin, rationele argumentatie en respect voor bekende en aantoonbare feiten bejegent als de gevestigde versie van de gebeurtenissen. Radicale scepsis, zonder aanzien des persoons, en in die zin onpartijdig, is nodig. Dat geldt juist ook als we wel degelijk partijdig zijn tegen onderdrukking, uitbuiting, overheersing en dergelijke. In die partijdigheid kunnen we immers geen mystificaties, goedgelovigheden en onwaarheden gebruiken. “De waarheid zal u vrijmaken” luidt een toepasselijk Bijbels motto dat ik bij deze graag even uit het oorspronkelijke verband (1) trek. ‘Aan alles moet getwijfeld worden’, was niet voor niets het favoriete motto van Karl Marx (2). Aan alles, dus óók aan hypothesen die ons om wat voor reden dan ook goed uit komen.

Noot

(1)  Aan Marx werd eens een aantal vragen voorgelegd, over favoriete deugd, schrijvers, gerecht en zo meer. Laatste vraag: “Uw meest geliefde motto?” Antwoord: “De omnibus dubitandum”, oftewel “Aan alles moet getwijfeld worden”.

Het hele lijstje staat in David Mclellan: Marx’leven en werk (Amsterdam, 1975), op pagina 533.

(wordt vervolgd)

Peter Storm