Onderstaande column schreef ik voor Autonomen Den Haag, waar het stuk al te lezen is. Intussen heeft ook de column ook een plek gevonden op de website Tilburgers.nl, waarvoor vriendelijk dank.
Het is een gangbare, maar slechte gewoonte om haat en afkeer te benoemen als fobie. Zo heb je homofobie: haat tegen homoseksuelen en homoseksualiteit. Je hebt islamofobie: haat tegen de islam, maar vooral tegen haar aanhangers, tegen moslims. Het zijn verkeerde termen, het is meer dan hoogste tijd om deze worden te vervangen door betere.
In de eerste plaats verhult het woord ‘fobie’ hier iets wezenlijks: haat, onrechtmatige, onderdrukkende haat, met potentieel moorddadige consequenties. . Een verwerpelijke houding van totale, gewelddadige afwijzing. Dát is wat klaarblijkelijk Omar Mateen dreef tot zijn moordpartij in Orlando. Het is niet dat hij uit een soort onmacht geen homo ‘s kon verdragen. Was dat het geval geweest, dan was hij bij een plek waar zoveel homoseksuelen bijeen waren, kilometers ver weggebleven. Het is ook niet dat hij zijn eigen vermoedelijke homoseksualiteit niet kon verdragen, al zit dat dichter bij de realiteit. Datgene wat onverdraaglijk voor hem was, werd ook nog eens totaal afgewezen. Die haat en die afwijzing worden toegedekt door het simpelweg een fobie te noemen, door het af te doen als een bescheiden psychische kwaal.
Dit is verkeerd omdat het van iets maatschappelijks een zaak maakt van individuele pathologische psychologie. Een fobie is een aandoening, een soort psychologische versie van een allergie. Ik heb een lichte fobie voor onweer. Ik schrik er op volstrekt irrationele manier van, het jaagt me overmatige angst aan, ik sluit me op in de wc zodat ik het licht niet zie, en doe vingers in mijn oren. Anderen hebben zoiets met spinnen, muizen, open ruimtes of juist afgesloten locaties. Het is hinderlijk voor de fobische persoon zelf. Het is volstrekt niet verwijtbaar, en er volgt volstrekt niet uit dat mensen met zo ‘n fobie datgene waar ze zo van schrikken, met totale uitroeiing benaderen. Iemand met een spinnenfobie hoeft die spin geen enkele haat toe te dragen. Zo’n iemand weet dondersgoed dat die spin niets te verwijten valt. Uit de buurt van spinnen blijven óf de fobie overwinnen, dat zijn de opties. Alle spinnen de wereld uit is géén optie en wordt door een fobisch persoon dan ook doorgaans niet overwogen.
Maar met maatschappelijke ‘fobieën’ is dat dus anders. Datgene waar iemand die we ‘homofoob’ of ‘islamofoob’ noemen, ‘fobisch’ op reageert, moet volgens zo’n iemand weg, het land uit, dood. Het is die haat die het wezenlijk anders maakt. Fobie, oftewel irrationele, panische angst, kán uitgroeien tot of omslaan in haat. Maar het is bepaald niet hetzelfde. En precies die haat maakt het word ‘fobie’ verhullend en misplaatst. Dat neemt niet weg dat die haat diepe psychologische wortels kan hebben, en dat bepaalde uitingen wel degelijk aan fobische, ‘allergische’ reacties doen denken. De angst voor eigen homoseksuele verlangens is komt wellicht fobisch over. Bij Mateen was daar wellicht ook sprake van. Zoals vaker – mogelijk bij hem, zeker bij zovele andere homohaters, van potenrammers tot moordenaars en homovijandige politici – is die angst voor iets in henzelf omgevormd tot haat. Maar door het ‘fobische’ aspect zo naar voren te halen in de benoeming van het verschijnsel, laten we dat ándere, levensgevaarlijke aspect, de haat zèlf, veel te veel buiten beschouwing.
Het gebruik van woorden als ‘homofobie’ is een voorbeeld van taal waarin maatschappelijke verschijnselen en politieke standpunten worden weggepsychologiseerd. Van een totaal verwerpelijke houding en standpunt wordt een vervelend syndroom gemaakt, een psychische aandoening. Ach ja, Mateen kon het niet helpen, hij was nu eenmaal homofoob. Ach ja, je moet met zo ‘n Wilders te doen hebben, hij is nu eenmaal islamofoob. Niks daarvan. Mateen haatte homoseksuelen en homo’s, hij was geen lijder aan een allergie maar een door haat en afwijzing gedreven en daardoor levensgevaarlijk persoon. Wilders heeft geen last van jeuk als hij een imam, een moskee of een koran ziet of zo. Wilders háát moslims als groep. Hij wijst ze af. Dat maakt hem tot een levensgevaarlijk persoon. Het gaat om iets politieks, niet om iets uit de individuele psychopathologie.
De psychologisering van verwerpelijke standpunten – homohaat eufemistisch wegschrijven als homofobie bijvoorbeeld – is om nog een andere reden verkeerd. Het is een vorm van ablisme, van afwijzing op basis van fysieke of mentale beperking. Het is trappen naar, in dit geval, mensen met één of andere échte fobie. Het is vergelijkbaar met ‘autist!’ roepen naar iemand die weigert naar jou te luisteren of zich anderszins weinig sociaal opstelt. Je bedoelt er mee iemands verwijtbare gedrag aan de kaak te stellen. Maar je geeft ermee een trap naar mensen die, geheel buiten eigen schuld, zich soms gedragen op een manier waar niet-autisten misschien even aan moeten wennen. Het is vergelijkbaar naar iemand ‘achterlijk’ noemen omdat die naar jouw idee erg onverstandig praat of doet: Immers, ‘achterlijk’ is de denigrerende aanduiding voor mensen met een lichte verstandelijke beperking. In plaats van dat woord te gebruiken voor mensen die ons niet aanstaan, zouden we gebruik van het in zichzelf denigrerende woord beter achterwege kunnen laten. Dat geldt voor ‘achterlijk’. Dat geldt voor ‘autist’, althans waar het als scheldwoord wordt gebruikt. En het geldt voor fobie, waar het niet primair een fobie betreft maar afwijzing en haat.
Het benoemen van verwerpelijke politieke verschijnselen alsof het psychologische ‘aandoeningen’ zijn werkt depolitiserend. Het is tegelijk onderdrukkend richting mensen die met werkelijke psychologische kernmerken worstelen die hen totaal niet kan worden verweten. Dus, in het kaden van het niet wegkijken en alles benoemen, laten we de dingen stellen zoals ze zijn. Mateen was geen ‘homofoob’. Wilders is niet ‘islamofoob’. Mateen was een homohater, Wilders is een moslim-hatende racistische demagoog.
Peter Storm
#1 by spelbreker on 2016/06/22 - 22:30
peter, ik vind het heel erg voor je wat er gebeurd is in Orlando, wat de precieze reden ervoor ook was. De discussie over religie is een ingewikkelde. In navolging van Paulus wijs ik ook alle religie af. Alleen genade en geloof tellen. Maar daar gaat het niet om. Waar het om gaat is dat ik hoop dat jij een beetje steun kunt vinden bij je kennissenkring.
#2 by Conan on 2016/06/21 - 01:03
Er is wel een verschil tussen moslims en homo’s. Laat ik het zo zeggen. Moslim is een geloof, homo is een geaardheid. Moslim is deels een keuze, homo is dat niet. De Islam en religie in zijn algemeenheid kan je als schadelijk zien. Homo’s zijn dat niet. Ik wil niet zeggen dat de haat van Wilders tegenover Moslims terecht is, omdat zijn haat alleen maar vanuit kleinzielige, chauvinistische en xenofoben redenen. Zei mogen hier niet, want zei eten dadels met geitenkaas en wij doen dat niet, wij dansen op klompen rond en melken koeien. Je snapt mijn punt.
Het hekelen van religie in zijn algemeenheid, dat is iets waar ik mij als atheïst wel in kan vinden. Of het nou de Bijbel, de Koran, of wat dan ook is. Oude boeken, met middeleeuwse, mythische levensopvattingen projecteren op deze tijd wekt vraagtekens op bij ieder denkend persoon. Nee, er is geen God, nee vrouwen hoeven geen sluiers om, nee we zijn niet zondig, nee je kan niet over water lopen en vissen in wijn veranderen. Ik erger mij al mijn hele leven aan religie, maar nu rechtse nationalisten er een sport van hebben gemaakt om Moslims aan te vallen, is het net alsof ik rechts ben, wanneer ik ook de Islam verwerp. Links richt zijn peilen op Wilders omdat hij Moslims haat om het haten. Maar links moet niet vergeten dat het zelf ook niet zoveel met religie heeft en nooit gehad heeft. God is het eerste spook, zoals Bakoenin het zegt.
Haat komt voort uit fobie. Eerst is er de angst en de haat is een reactie op die angst. Angst kan leiden tot vechten ( haten ) vluchten, of bevriezen. Dat zijn de primaire instincten die bij angst opkomen. Angst speelt natuurlijk een grote rol in de harde kapitalistische samenleving, waar ieder moment je bestaanszekerheden kunnen verdwijnen. Die angst word in dit geval haat en die haat word op makkelijke targets gericht. Mensen met een donkere huidskleur, mensen die transgender zijn, mensen die op hetzelfde geslacht vallen, mensen met rode schoenen etc, etc. Complexe maatschappelijke analyses gaan veel mensen namelijk hun pet te boven, waardoor de haat gewoon overal gedeponeerd word, bij mensen die maatschappelijk gezien een minderheid zijn.
Het is in feite een beetje een definitie kwestie. Als je met fobie ook haat bedoelt, dan is het een juiste woordkeuze, als je met fobie alleen angst bedoelt, dan is het dat niet. Angst is het zaadje dat ontpopt in haat, isolatie, of innerlijke immigratie. Haat is dan een betere woordkeuze inderdaad. Als het woord fobie eindeloos veel gebruikt zal worden bij daden van haat en agressie, dan zal het woord fobie uiteindelijk met het woord haat geassocieerd worden en is fobie gelijk aan haat.
Toch denk ik dat niemand de daad van deze moordenaar zal goedkeuren, of je nou over fobie of haat spreekt.