ravotr

maandag 13 april 2015

De paus heeft gesproken en Turkije is boos.  De paus heeft de massamoorden op Armeniërs door Turkse militairen aangeduid als de “eerste genocide van de twintigste eeuw”. Turkije wachtte niet lang, “riep kort na de uitspraak de ambassadeur van het Vaticaan op het matje en wil nu ook overleggen met haar eigen ambassadeur in het Vaticaan, meldt persbureau AFP.” Een diplomatiek incident vanwege de kwalificatie ‘genocide ‘die de kerkvorst meegeeft aan moordpartijen die honderdduizenden, mogelijk meer dan een miljoen, Armeniërs in 1915-1916 het leven kostten. Het woord ‘genocide’ is voor deze gebeurtenissen wel degelijk toepasbaar. Toch slaat de paus om meer dan één reden de plank met zijn uitspraak nogal mis.

Eerst de gebeurtenissen zelf, en de aanloop. Armeniërs in het Ottomaanse rijk waren vanaf de late negentiende eeuw herhaaldelijk in verzet gekomen tegen het repressieve en corrupte gezag. Dat gezag reageerde met moordpartijen. Armeense nationalisten reageerden met hernieuwd gewapend verzet, soms met aanslagen, en zochten steun bij onder meer Rusland. Dat profileerde zich als christelijke, orthodoxe mogendheid en Armeniërs hingen overwegend een variant van dat Christendom aan. Natuurlijk was die religieuze band ook een excuus voor Rusland om imperiale doeleinden na te streven. Zo werd een authentiek vrijheidsstreven vanuit Armeense gemeenschappen deels conflictstof tussen Rusland en het Ottomaanse rijk.

Toen werd het 1914, en dus oorlog. Het Ottomaanse rijk stond aan de kant van Duitsland en Oostenrijk, het Russische rijk aan de Britse en Franse kant. Het Ottomaanse rijk was tegelijkertijd aan het gisten en rommelen vanwege e de opkomst van een nationalistische revolutionaire stroming in het officierenkorps, de zogeheten Jonge Turken. Die wilden het rijk ombouwen tot een moderne Turkse staat. Dat streven botste met het mi multi-etnische karakter van het Ottomaanse rijk. De Armeniërs werden het slachtoffer van het samengaan van deze twee processen: Turkse nationale staatsvorming enerzijds, en de Eerste Wereldoorlog anderzijds.

Om met dat tweede te beginnen. Armeniërs zagen Rusland als bondgenoot tegen Ottomaanse onderdrukking, en sommigen kozen in de oorlog dan ook de Russische kant. Dat vormde het voorwendsel voor het inmiddels door Jong Turken gedomineerde regime om Armeniërs als groep weg te zetten als Russische collaborateurs en keihard te onderdrukken. Met het aan de macht komen van een op expliciet Turks nationalisme gebouwd bewind kwam ook het streven om staatsgrenzen en etnische grenzen te laten samenvallen, naar voren.

Dat kon op twee manieren: land waar niet-Turken wonen prijsgeven. Of niet-Turkse bevolkingen laten ‘verdwijnen’ en het land bij de Turkse staat voegen. Het eerste gebeurde met die delen van het Midden-Oosten die nu Syrië, Irak, Jordanië, Libanon, andere Arabische staten plus Israël vormen: die werden door behendig en misleidend opererend Britse imperiale machtspolitiek losgerukt uit de Ottomaanse hegemonie. Het tweede gebeurde met de Armeense bevolking. Die werd rechtstreeks vermoord of een iets langzamer dood in gedeporteerd. Het symbolisch starpunt was de arrestatie van een vijftigtal Armeense hooggeplaatsten en intellectuelen. “Armeniërs in het Ottomaanse leger werden ontwapend en gedood. Armeens bezit werd geconfisqueerd.”  Dat waren al meer dan losse excessen. Dat was gericht beleid.

Vervolgens joegen Turkse militaire eenheden honderdduizenden Armeniërs de woestijn in. Onderweg maakten soldaten al heel veel Armeniërs af. De ontberingen deden de rest. De omstandigheden van de deportatie en ‘opvang’ van gedeporteerden waren zodanig dat het duidelijk was: het omkomen van deze mensen was geen bijproduct van de deportatie, het was de bedoeling ervan. Opdracht kwam uit hoge militaire kringen. Ja, dit rechtvaardigt de naam ‘genocide’. Dit was een systematische poging om de Armeense bevolking, voor zover die in de Turkse- staat-in-wording woonde, uit te roeien. En die poging kwam niet uit lagere officieren die op eigen houtje opereerden en op hol waren geslagen. De orders kwamen van hoog niveau.

Het aantal slachtoffers was enorm. De Turkse staat heeft het over 300.000 doden, maar beschouwt ze dus als slachtoffer van oorlogsgeweld en excessen. Van Armeense kant klinkt een veel hoger cijfer: anderhalf miljoen doden. “De International Association of Genocide Scholars gaat uit van meer dan 1 miljoen doden.” Marloes de Koning schreef in de NRC:  “In totaal kwamen ongeveer 800.000 Armeniërs om”.

In 1919-1920 zijn er wel enkele functionarissen ter dood gebracht die door de Turkse machte hebbers verantwoordelijk werden gehouden voor de moordpartijen. Maar erkenning van de moordpartijen als zijnde systematische volkerenmoord oftewel genocide, komt niet over officiële Turkse lippen. Dat is overigens vrij logisch. Als het vestigen van een nieuwe staat zo nauw samenhangt met genocidale politiek, dan brengt de erkenning van die genocidale politiek de legitimiteit van de staat zelf in gevaar. Erkennen dat Turkije-in-wording genocide op Armeniërs pleegde als deel van het wordingsproces van die staat, haalt het nationale Turkse zelfbeeld onderuit, ongeveer zoals erkenning van de Nederlandse rol in kolonialisme, slavernij en ja ook genocide, het Nederlandse nationale zelfbeeld onderuit haalt. Maar dat is allemaal geen reden om die genocide niet onder ogen te zien, als zodanig te benoemen in een poging tot minstens iets van posthume gerechtigheid, en om een nationalisme waar zo n bloedige erfenis in verweven is, te helpen ondermijnen.

Heeft de paus dus wijs en verstandig gesproken? Wat mij betreft niet. In de eerste plaats heeft hij, door als christelijk leider zich zo nadrukkelijk uit te spreken voor de de christelijke slachtoffers van een door militairen van een niet-christelijke, overwegend islamitische, bevolkingsgroep bedreven volkerenmoord, de hele kwestie in een kwestie tussen geloofsgemeenschappen getrokken, het wekt de indruk alsof slachtoffers van genocide pas interessant zijn als het christelijke slachtoffers zijn, helemaal als de daders geen christenen zijn maar moslims. Het kan zijn dat de paus het helemaal niet zo bedoelt. Maar het is wel het voorspelbare effect. Het past wat al te naadloos in de huidige tegenstelling tussen ‘de moslims’ en ‘het Westen’, in een reactionair Clash of Civilizations-verhaal. Een christelijk leider die zich zo nadrukkelijk uitspreekt over genocides tegen mede-christenen door moslims bedreven, kan nog zo’n passend etiket plakken op misdaden die werkelijk hebben plaatsgevonden, hij draagt niet bepaald bij aan vreedzamer verhoudingen tussen mensen van verschillend geloof en achtergrond.

In de tweede plaats zit er in zijn op zich correcte typering een ernstige en typerende historische onjuistheid. Ja, de massamoorden op Armeniërs in 1915-1916 behelsden dus genocide. Maar “eerste genocide van de twintigste eeuw”? Nee dus. De kerkvorst kon kennelijk niet verder kijken dan geloofsgenoten dicht bij Europa. Elf jaar vóór de Armeense genocide vond echter in Zuidwest-Afrika, in wat nu Namibië is, al een regelrechte volkerenmoord plaats. Het Duitse koloniale bewind dat daar de baas was, lanceerde een uitroeiingscampagne tegen het Herero-volk dat daar woonde. Het deed dat nadat die Herero al militair het onderspit hadden gedolven.

De Herero waren de jaren voorafgaand aan 1904 steeds verder naar de marge geduwd. En steeds dieper in de schulden geraakt bij Duitse kolonisten. Begin 1904 kwamen ze in opstand. In augustus waren ze feitelijk verslagen. Daarná vaardigde de koloniale bevelhebber Von Trotha een bevel uit: “Binnen de Duitse grenzen zal iedere Herero met of zonder geweer, met of zonder vee, worden neergeschoten. Ik neem geen vrouwen en kinderen meer op, ze worden naar hun volk teruggedreven of ik laat op ze schieten.” Die ‘Duitse grenzen’ waren natuurlijk de grenzen van de Duitse kolonie.

Herero werden wat nu Namibië is uitgejaagd naar wat nu Botswana heet, of rechtstreeks omgebracht. Herero die probeerden terug te keren, kwamen alsnog om, want Duitse kolonisten hadden waterbronnen vergiftigd zodat slechts dood door dorst restte. “Afgevaardigden met vredesboodschappen werden door de Duitsers neergeschoten”, schrijft Wikipedia.  Het Duitse gezag stopte overlevenden in concentratiekampen of stelde ze in mijnen te werk. Dat joeg ook velen de dood in. “75 % van de Hererobevolking overleefde de massaslachting uiteindelijk niet” Hoeveel slachtoffers waren er? “Aan het einde van de 19e eeuw woonden er ongeveer 60.000 tot 80.000 Herero ‘s. Van hen waren in 1908 nog slechts 16.000 tot 18.000 in leven.”

De VN noemt déze gebeurtenissen “de eerste genocide van de twintigste eeuw”. Maar blijkbaar is een genocide, door witte mensen bedreven tegen een zwart Afrikaans volk, niet zo heel erg interessant. In het spreken van de paus over de Armeense genocide, en het verzwijgen van die eerdere Herero-genocide, weerspiegelt zich een koloniale, racistische scheve kijk.

Peter Storm