dinsdag 18 juni 2013
Na Turkije nu dus Brazilië! Tweehonderdduizend mensen betoogden afgelopen dag in dat land, in Sao Paolo (65.000 demonstranten) , in Rio de Janeiro (100.000) , in Porto Alegre (10.000), in Belem, Belo Horizonte, Salvador, in de hoofdstad Brasilia waar demonstranten op het dak van het Congresgebouw klommen. Aanleiding van demonstraties, al vorige week: prijsverhogingen in het openbaar vervoer. Grief: er is wel geld voor stadions voor de Wereldbeker Voetbal volgend jaa, maar kennelijk niet voor onderwijs en andere voorzieningen. Een demonstrant: “We zijn hier omdat we de regering haten. Ze doen niets voor ons.” Er is iets groots en iets heftigs losgekomen. En net als in Turkije heeft naast de oorspronkelijke grief de woede vanwege politiegeweld tegen de eerste demonstraties aan de felheid van de latere betogingen bijgedragen.
Komende dagen zal er ongetwijfeld meer over de volksprotesten in Brazilië te schrijven zijn. Ook deze geest zal niet zomaar weer in de fles gaan. Maar het is zaak dat we intussen Turkije niet vergeten, niet verwaarlozen! Het zou tragisch zijn als Erdogan en zijn politie de onderdrukking verder op konden voeren terwijl al die mensen die vorige week er met hun neus bovenop zaten en hun verontwaardiging van de daken schreeuwden – en daarmee iets van een rem op de onderdrukking probeerden te zetten – nu zo geabsorbeerd zijn door de Braziliaanse protesten, dat de hoognodige aandacht voor de gebeurtenissen in Turkije verslapt.
Hoe nodig die aandacht is, blijkt uit recente berichten. De dagelijkse updates op Turkishspring.nadir.org spreken duidelijke en griezelige taal ( als je ze via die link niet meer vindt, zijn ze waarschijnlijk doorverhuisd naar het archief-deel van die site). Dinsdag 18 juni, bericht uit Ankara om 8.34 uur: “De politieoperatie in Ankara is inmiddels een mensenjacht geworden.” En om 14.00 uur: “In Ankara zijn de gewelddadige aanvallen door politiemachten op de Kennedy-straat en in het Kugula-park overgegaan in aanvallen in (prive)appartementen in de vroege ochtenduren. Rond 26 huizen waren verrassend aangevallen, ze begonnen mensen in bewaring te stellen.” Razzia’s dus, om het protest te breken. Het komt bovenop de aanvallen op mensen die proberen medische hulp aan actievoerenden te verlenen.
Dit komt na enkele dagen van opmerkelijke ontwikkelingen. Het zijn gebeurtenissen die machtsvertoon van de regering laten zien. Maar het is een machtsvertoon waarachter een regering schuilgaat die niet supersterk meer staat, ondanks de 50 procent van de kiezerssteun waar Erdogan steeds maar mee schermt. Zo was er bijvorbeeld zondag de grote bijeenkomst van AKP-aanhangers in Istanbul, waar Erdogan sprak. Zeer indrukwekkend, honderdduizenden mensen, keurig opgetrommeld, en zonder het risico om met traangas te worden bestookt. Maar waar vond die heldendaad plaats? Ergens in het zuidwesten van Istanbul, een flink eind verwijderd van op Taksim. Een dag ervoor had premier Erdogan echter gezegd: “We hebben onze campagne in Istanbul morgen. Ik zeg het duidelijk: het Taksimplein moet geëvacueerd worden, en anders weten ðe veiligheidstroepen wel hoe ze moeten evacueren.” Ben ik de enige die daar indirect leest: ‘jullie moeten weg van het Taksimplein, want wij willen daar onze aanhangers toespreken’? De ontruiming van Taksim volgde snel – maar Erdogans toespraak tot zijn aanhang vond dus kilometers verderop plaats. AKP-ers laten luisteren terwijl het traangas dat in zijstraten op tegenstanders wordt afgevuurd vonden de autoriteiten misschien geen goed idee.
Of de locatie van de toespraak nu op het laatste moment is veranderd, of dat het aldoor al het idee was om vér buiten het stadscentrum de regeringsshow te houden? Ik weet het niet. Maar een regering die voor een zelfgeregisseerde show moet uitwijken naar de buitenwijken, is geen oppermachtige regering. Of moeten we echt geloven dat de locatie alleen maar gekozen is omdat het “het grootste plein van de metropool” is? Maar waarom dan Taksim niet aan de betogers gelaten, en er een echte wedstrijd van gemaakt wie het meeste mensen oop de been kon krijgen?
De tweede opmerkelijke ontwikkeling is het dreigement van de vicepremier: als het nodig zou zijn, kan het leger ingezet worden om de demonstraties te doen stoppen. Dit klinkt heel griezelig: het leger heeft eerder protestbewegingen neergeslagen, een in 1980 nam dat de vorm aan van een brute staatsgreep, gevolgd door jaren van zware repressie. Het leger loslaten op de protesten betekent dat die tijden herleven.
Maar er zijn twee kanttekeningen te maken. De eerste is: als een regering na drie weken van furieus politiegeweld het leger te hulp roept, dan was dat furieuze politiegeweld blijkbaar niet afdoende. En als het verwonden en arresteren van duizenden mensen, het afschieten van enorme ladingen traangas en dergelijke, niet afdoende was tegen de protesten, dan zijn die protesten blijkbaar heel erg sterk. Het leger te hulp roepen is een dreigement, maar geenszins een teken van kracht. Wie het leger rechtstreeks nodig heeft om aan de regering te kunnen blijven is al heel erg veel kwijtgeraakt.
Bovendien: de AKP-regering en het leger zijn niet bepaald intieme vrienden. Het leger is traditioneel een steunpilaar van de seculier-nationalistische orde. Het leger heeft in 1997 een regering van een voorloper van de AKP naar huis gestuurd met een soort geruisloze staatsgreep. Erdogan heeft stelselmatig de greep van het leger op de staat teruggedrongen. Joseph Logan schreef voor MERIP in een bruikbaar achtergrondartikel over deze machsstrijd. Er is bijvoorbeeld een schimmig soort proces tegen hoge officieren, maar ook allerlei anderen, geweest, met als excuus om een dreigende staatsgreep van het leger te smoren. Het is goed mogelijk dat er inderdaad een staatsgreep uit die kringen in de lucht hing. Maar erg overtuigend was het bewijs niet, en intussen pakte de politie ook journalisten en anderen op. Het zag er uit als een poging op oppositie monddood te maken, iets dat veel verder ging dan een staatsgreep afwenden.
Maar hoe dat ook zij, het terugdringen van de legerinvloed was één van de redenen waarom Erdogan krediet kreeg was, niet slechts van vrome moslims maar ook van liberalen en linksige mensen. Dat de teruggedrongen militaire invloed werd ingeruild voor politierepressie,, voor groeiend opgelegd religieus conservatisme, voor het korthouden van journalisten waarvan er nogal wat in de cel zitten, namen te veel mensen ten onrechte voor lief. Afkeer van het ene reactionaire machtsblok oop de terugtocht – militarisme-annex-Kemalisme – ondermijnde de waakzaamheid jegens het machtsblok-in-opkomst – AKP-islamisme-cum-neoliberalisme.
Nu klinkt vanuit dat conservatieve machtsblok van Erdogan dus het geluid dat ze dat leger, dat ze de afgelopen jaar zo gekortwiekt hebben, nu nodig gaan hebben tegen de demonstranten. Ironie: onder demonstranten bevinden zich secularisten, bijvoorbeeld van de nationalistische CHP die traditioneel positief tegen het leger staan. Zo domineren het protest niet maar maken er wel deel van uit. De regering wil dus het leger loslaten op legeraanhangers. Dat weten ze bij het leger natuurlijk ook. Zullen generaals veel zin hebben om een premier te verdedigen die hun macht heeft gekortwiekt, tegen mensen die dat kortwieken – ten onrechte, maar daar gaat het nu niet om – met lede ogen aanschouwden. Zullen generaals hun rivaal Erdogan gaan redden van hun vrienden op straat?
Er zijn afgelopen weken al berichtjes geweest die juist op spanning tussen soldaten en politie duiden. Ik las bijvoorbeeld over een weigering van soldaten op de politie tegen demonstranten te helpen. Een conversatie spreekt boekdelen. “Politieman: ‘de volgende keer zouden we hier [een militaire zone] ook gasbommen moeten gooien.’ Soldaat: ‘Als je dat doet, dan zullen we ook iets weten te vinden om naar jullie te gooien, wees gerust.’” Of het hier antipathie van afzonderlijke soldaten tegen het politieoptreden betreft, of dat het leger als instituut er sceptisch tegenover staat, is hier niet uit af te leiden. Maar innige vriendschap tussen leger en politie blijkt er niet uit.
Van spanning tussen leger en AKP is de regering zich natuurlijk bewust. Ze snapt dat een rol van het leger tegen de protesten ten koste kan gaan van het prestige van de regering zelf, en van de politie die het blijkbaar niet alleen af kon. Ik denk dan ook niet dat de regering het leger graag daadwerkelijk inzet. Veeleer is het één van die dreigementen waarin de regering grossiert, tegenover een protestbeweging die veel hardnekkiger en sterker is dan vrijwel iedereen had ingeschat. De kans dat het leger inderdaad tegen demonstranten gebruikt gaat worden, lijkt me (nog) niet groot. Het leger zal ingrijpen als de generaals de indruk hebben dat niet alleen de regering, maar de staat zelf – de ‘orde’ – gevaar loopt. Maar bij zulk legeringrijpen zouden we, naast het neerslaan van de protesten, ook wel eens het onvrijwillig vertrek van Erdogan en zijn regering wel eens hardhandig op kunnen ruimen. Dat zou neerkomen op een volgende staatsgreep, en dat is helaas geen waarschijnlijk, maar ook geen ondenkbaar, scenario.
Het wapen om de Erdogan-regering en zijn politie effectief te bestrijden, en tegelijk een mogelijke militaire hoofdrol te dwarsbomen, heet: voortdurend protest en verzet. De aanhoudende demonstraties zijn en blijven belangrijk, maar worden wel steeds meer een uitputtingsslag tegenover het steeds indringender politiegeweld. De stakings- en protestactie die enkele vakbonden gisteren hebben proberen te houden is van grote waarde, het voegt aan de druk vanaf de straat pressie vanuit de werkplek toe. Hoeveel mensen daadwerkelijk deelnamen is overigens onduidelijk.
Er is bij dit alles veel te doen voor solidaire mensen wereldwijd. Die bestaat uit informatie blijven vergaren en verspreiden, een zowel de schanddaden van de regering als de heldendaden van de demonstranten en stakers van de daken schreeuwen. De regering oet weten, merken voelen dat wij haar wereldwijd op de vingers kijken. Haar misdaden blijven niet onbespeurd. De actievoerenden moeten weten dat we meeleven, dat hun strijd ook onze strijd is, zodat ze zich net dat beetje minder alleen voelen staan.
Dat brengt ons toch weer bij Brazilië! Niet alleen is de woede die mensen de straat op drijft vergelijkbaar met die in Turkije. Demonstranten zien over en weer ook het verband., wensen elkaar sterkte en leven met elkaar mee. Floor Bon, correspondent, schrijft in de NRC: “Op Twitter duiken veel vergelijkingen met Turkije op, steunbetuigingen vliegen over en weer.” Als dit soort internationale olidariteit handen en voeten krijgt, dan is er alle kans dat elke nationaal opererende regering, staat, leger en politiemacht op den duur bezwijkt.
Peter Storm