ravotr

zondag 21 april 2013

Zoals vaker bij spectaculaire aanslagen is er nogal wat vreemds aan de hand rond de bomaanslag die in Boston drie mensenlevens heeft gekost en 144 mensen heeft verwond. Er zijn vraagtekens rond de twee verdachten, hun veronderstelde motieven en over betrokkenheid van de FBI bij tenminste één van de verdachten.

Eerst over de twee verdachte, de in een klopjacht omgebrachte Tamerlan Tsjanrajev (26 jaar oud), en de rond zijn arrestatie aangehouden jongere broer Dzjochar Tsjarnajev (19 jaar). We weten dat ze in de Verenigde Staten wonen “sinds hun kindertijd”, en daartoe geldige papieren hadden. Maar in de media ligt nadruk op hun etnisch-Tsjetsjeense afkomst en een eventuele jihadistische connectie. Dat wordt relevant geacht omdat in Tsjetsjenië een grove bezettingsoorlog heeft gewoed, waarin Russische troepen Tsjetsjeense onafhankelijkheidsstrijders bestreed en de burgerbevolking onderdrukte. Het behoeft weinig twijfel of de kinderen Tsjanajev hebben van dichtbij verhalen over verschrikkingen meegekregen. Maar daarbij dient aangestipt te worden dat de familie Tsjarnajev niet in Tsjetsjenië zelf woonde. De oudere broer is geboren in Rusland, de jongere in Kirgistan.

Ik schreef dat de Tsjetsjeense herkomst relevant wordt geacht. Het is maar de vraag hoe terecht dat is. Een site van een strijdgroep in de Kaukasus schreef: “De Vilayat-Muhahedeen voeren geen strijd tegen de Verenigde Staten. Wij vechten alleen th tegen Rusland, dat verantwoordelijk is voor de bezetting van de Kaukasus maar oo voor monsterlijke misdaden tegen Moslims.” En inderdaad: uit nationalistisch Tsjetsjeense motieven valt een aanslag tegen marathonlopers en toeschouwers in een Amerikaanse stad niet te verklaren.

Mensen van Tsjetsjeense afkomst zijn echter geleidelijk aan betrokken geraakt in allerlei Al Qaeda-achige, jihadistische strijdgroepen, nadat ook een deel van de Tsjetsjeense verzetsstrijd steeds meer islamistisch ingekleurd werd. Zit dar misschien een motief, is er hier sprake van dat veel gebezigde woord, ‘radicalisering’? Er duikt nu inderdaad berichtgeving op in die zin. Oudere broer Tamerlan is “in de laatste drie of vier jaar radicaler in zijn opvattingen geworden.” Hij is vorig jaar nog op bezoek in Dagestan, op de Kaukasus niet ver van Tsjetsjenië, een gebied waar ook een gewapende strijd woedt, geweest. En hij beheerde sinds 2012 een videokanaal waarvan volgens CNN enkele zogeheten ‘terroristische’ video’s zijn weggehaald, “door wie en wanneer is onduidelijk.” Er wordt gedacht aan een connectie met een jihadistische groepering die actief in in het noorden van de Kaukasus. Uit het doorgelinkte Nu.nl-bericht is af te leiden dat het hier de groepering betreft die zich inmiddels al heeft gedistantieerd.

Er is goede reden om met het verhaal van radicalisering in islamistische richting erg voorzichtig te zijn. Zo noemde de jonge broer als belangrijkste dingen in het leven: “carrière en geld” naast de islam. Een klasgenoot vertelde dat hij weed gebruikte en dronk. Niet echt het profiel van een fanatiek radicaliserende jongeman. Maar de berichtgeving wijst ook de oudere broer aan als gangmaker, en de jongere als iemand die zich onder druk of uit bewondering voor oudere broer liet meeslepen richting geweld. Van die oudere broer wordt gezegd dat hij geen Amerikaanse vrienden had. En hij had op een bepaald punt een radicale (en juiste!) opvatting ontwikkeld: “Hij had niets tegen de Amerikaanse bevolking. Hij had iets tegen de Amerikaanse regering”, vertelde een buurman. Die had met Tamerlan een discussie gehad over “Amerikaanse betrokkenheid in Afghanistan en Irak”. Er zijn slechtere redenen om boos te worden op de Amerikaanse regering dan de wandaden die de VS in die twee landen heeft aangericht.

Toch is dit als motief voor de wandaad in Boston helemaal niet overtuigend. Als je boos bent op de Amerikaanse regering, maar niet op de bevolking, waarom kies je dan de Amerikaanse bevolking en niet de Amerikaanse regering tot doelwit? Waarom ga je dan bommenleggen bij deelnemers aan een marathon en mensen die voor hun plezier daarnaar gaan kijken? Er is een perverse redenering denkbaar waarin heel de bevolking van een als vijand aangemerkt land medeplichtig wordt gehouden aan de misdaden van de regering ervan. ‘Ik heb niets tegen de bevolking maar wel tegen de regering’ is niet zo’n redenering.

Er zijn twee richtingen waarin we de oplossing kunnen zoeken. Tamerlan klaagde over het gebrek aan Amerikaanse vrienden. Tegelijk was hij boos op de Amerikaanse regering en aangetrokken tot jihadistische ideeën. Het zou zomaar kunnen dat een diep gevoel van woede tegen die regering is verstrengeld met diepe vervreemding van de hele Amerikaanse maatschappij, zo diep dat vandaaruit willekeurige Amerikanen wél een legitiem doelwit werden in het hoofd van de oudere Tsjanarjev. Dat kun je ‘radicalisering’ noemen als je het niet kunt laten. Maar het is een proces dat op Amerikaanse bodem, in de Amerikaanse maatschappij, heeft plaatsgevonden, niet in de Kaukasus.

Het is niet raar dat mensen boos worden op de Amerikaanse regering, en een afkomst in een moslim-land is daarvoor helemaal niet nodig. Het is ook niet raar dat, in een maatschappij die al minstens sinds 9/11 over moslims praat als potentieel gevaar, sommige mensen van moslim-afkomst zich zodanig buitengesloten voelen dat ze een diepe rancune ontwikkelen tegen die hele maatschappij. Niets rechtvaardigt om vanuit zo’n rancune aan het moorden te slaan. Maar niets rechtvaardigt ook het wegwuiven van dit soort rancune als mogelijk een verklarende factor. Wie dit soort rancunes niet wil zien groeien, kan maar beter iets helpen doen aan het buitensluiten van mensen van een moslim-achtergrond die dit soort rancunes voedt.

Er is echter nog een heel ander aspect. De FBI – waarschijnlijk getipt vanuit Russische collega’s, hield de oudere Tsjarnajev in de gaten. Dat ontkende de FBI aanvankelijk maar heeft ze nu bevestigd. De FBI vond Tjarnajev kennelijk niet gevaarlijk genoeg. Je kunt dat geruststellend noemen: kennelijk slaat de FBI niet meteen op tilt als ze ergens het woord ‘Islam’ of ‘Jihad’ op internet tegenkomt. Maar gezien de verregaande monitoring van grote aantallen mensen in het kader van de ‘Oorlog Tegen Terrorisme’ lijkt dit me geen geloofwaardig verhaal. Mensen zijn in de VS – ten onrechte, uiteraard! – aangehouden voor minder. De terughoudendheid van de FBI in de zaak-Tsjarnajev is dan ook merkwaardig. Duidt ze op laksheid (naar maatstaven van de dienst zelf)? Of duidt ze op een vorm van betrokkenheid van de Amerikaanse staat bij de aanslag? Voor het eerst zou dat niet zijn, en alerte onderzoeksjournalisten hebben hier een uitdagende en nuttige taak te verrichten.

Peter Storm