ravotr

donderdag 7 maart 2013

De dood van Chavez, Venezolaans president sinds 1999, heeft tot flink wat reacties geleid die vooral opmerkelijk zijn in hun relatieve voorspelbaarheid. Er zijn de als opiniestukken vermomde hate-mails van rechts, gelardeerd met opéénsommingen van alles wat belachelijk of bedenkelijk is, of zou kunnen zijn. Er zijn de posthume steunbetuigingen van een links dat zich een beetje gedraagt als een kind dat zijn papa heeft verloren. In dit alles gaat een reële kijk op waar Chavez voor stond, en op het proces waar hij het verregaand het boegbeeld, deels ook leider maar geenszins de bron van was, nogal verloren.

Eerst de reacties van een opgelucht establishment – in Venezuela én daarbuiten – dat het afscheid van een lastig dwarsligger met vriendelijke woorden maar nauwelijks verholen opluchting bespreekt. Een ware zoektocht naar wat er allemaal mis was aan Chavez wis ingezet. Ik zag zowel in Trouw, in de Volkskrant en in de NRC artikelen over diens “meest opmerkelijke” dan wel “scherpste” dan wel “bijzondere” uitspraken. De Volkskrant wijdde daarnaast nog een compleet artikel aan een specifiek talent van de man: “Chavez kon beledigen als geen ander”. Natuurlijk is de verbale acrobatiek van de man veel en veel belangrijker dan het feit dat zijn beleid de voorrechten van de rijken een beetje inperkte en het bestaan van de arme meerderheid probeerde te verlichten – een feit dat hier en daar wel wordt erkend maar meteen wordt weggerelativeerd als louter het steun kopen door oliewinsten in sociale programma’s te investeren. Kennelijk zijn oliewinsten alleen bonafide als ze worden belegd op Westerse aandelenbeurzen, omgezet in luxe-uitgaven door tientallen prinsen, of als en hypermoderne wapensystemen van worden gekocht terwijl de bevolking armoede lijdt.

Wat ook de verdere inschatting van Chavez en diens ‘Bolivariaanse revolutie’ is, de rechtse aanval erop is verwerpelijk. Rechts valt hem aan, niet om wat hij werkelijk verkeerd deed maar om wat hij probeerde goed te doen: het opnemen voor de armen tegenover rijke elites en hun sponsor in Washington. Precies op dát wezenlijke punt moet die aanval worden afgeslagen. Dat is niet heel moeilijk want op veel punten is de bewijsvoering bespottelijk. Chavez, autoritair? Dictator? Niet volgens de beginselen van de liberale democratie waar zijn tegenstanders mee schermen. De man is via verkiezingen aan de macht gekomen, en is daarna doodleuk verkiezingen blijven winnen. Zijn tegenstanders, zeer goed gefinancierd, beschikkend over eigen media, geworteld in een steenrijk bedrijfsleven en gesteund door minstens zo machtige en rijke vrienden in Westerse hoofdsteden en directiekantoren, verloren. Keer op keer op keer. De aanzienlijke onvrede die er wel degelijk bestond en bestaat in Venezuela, leidde niet tot de vorming van een brede meerderheid achter die oppositie. Ook mensen die kritisch waren, vreesden een terugkeer van het soort politieke krachten die vóór Chavez de dienst uit maakten in Venezuela: corrupt, elitair en racistisch en met volslagen minachting voor de arme meerderheid in het land.

Ja. Chavez nam soms maatregelen die het met meningsvrijheid en media-speelruimte niet zo nauw namen. Ja, soms trad de oproerpolitie onder zijn presidentschap hard op tegen demonstraties, zowel van rechts als van volksbewegingen die eerder radicaal-links van inslag waren. Ja, dat is autoritair. Het is van het zelfde verwerpelijke laken een pak als het politiegeweld onder Bush tegen andersglobalisten en vredesactivisten, onder Obama tegen Occupy. Het is van soortgelijk allooi als het politiegeweld waarmee Angela Merkel atoomtransporten ruim baan probeerde te geven, waarmee Sarkozy arbeiders- en jongerenprotesten probeerde neer te slaan, en waarmee Nederlandse burgemeesters in Amsterdam en Utrecht Eén Mei-betogingen en kraakacties tegemoet treden. Radicalen anarchisten, krakers en Occupyers hebben het recht om Chavez vanwege dit soort repressie de mantel uit te vegen – en doen dat vaak te weinig. Maar rechtse politici en media die de repressie onder Bush, Merkel, Sarkozy, Van der Laan, Wolfsen en Obama de normaalste zaak van de wereld vinden, zijn hypocrieten wanneer ze politiegeweld in Venezuela er uitlichten en er een teken van dictatuur in zien.

Dat geldt voor de rechtse oppositie in Venezuela natuurlijk helemaal. Die belichamen een traditie waarin een regering – onder de sociaaldemocraat Perez, de plaatselijke variant van Diederik Samson – in februari 1989 protesten tegen prijsverhoging neersloeg. Het leger werd losgelagen, en binnen enkele dagen had dat leger enorme aantallen van die protesterende mensen doodgeschoten. Het precieze aantal is onbekend, het officiële dodencijfer was aanvankelijk 276, maar schattingen gaan veel hoger, tot aan drieduizend doden, in enkele dagen tijd. Niets van wat Chavez in zijn jaren aan de macht komt daar zelfs maar vagelijk in de buurt. Terugkeer van rechts aan de macht betekent terugkeer van deze slagerstraditie. Gek he, dat zoveel mensen Chavez zijn blijven steunen?

Maar de rechtse kritiek op Chavez verwerpen is niet automatisch hetzelfde als ons van eigen kritiek onthouden. Chavez was niet minder democratisch dan de gemiddelde Westerse regeringsleider, en democratischer dan sommigen van hen. Nee, Chavez was geen dictator zoals rechtse critici zo graag beweren, en geen halve dictator ook. Maar daarmee hebben we alleen maar gezegd dat hij zich niet ongunstig van Bush, Obama , Rutte, Merkel, Sarkozy, Cameron en dergelijke onderscheidt. Dat is natuurlijk volstrekt geen reden om Chavez tot linkse held uit te roepen.

Toch gebeurt dat veel. Chavez wordt op een voetstuk gezet, en dat is niet gezond. Zijn beleid was stevig sociaaldemocratisch waar het sociale verandering ten gunste van de armen beoogt, en participatie van die armen ook aanmoedigt. Maar sociaaldemocratie is geen antikapitalisme, geen “socialisme” als we dat definiëren als daadwerkelijke sociale gelijkheid op basis van gemeenschapsbezit. Zijn beleid richtte zich tevens tegen de suprematie van de Verenigde Staten, hetgeen het etiket “anti-imperialisme” opleverde. Beide aspecten plaatsen hem relatief links, met de nadruk op ‘relatief’. Maar op beide fronten was het initiatief in handen van Chavez zelf en een kleine kring om hem heen. De massa van de bevolking was ontvanger van verbetering, en mocht meewerken aan de uitvoering ervan. Het initiatief lag echter steeds in het presidentiële paleis, en daar bevond zich ook de rem als mensen verder en meer wilden dan Chavez bereid en in staat was te geven. De Bolivariaanse revolutie, zoals het proces genoemd werd, was een staatsgeleid hervormingsprogramma, geen revolutie. Het bracht verbeteringen. Maar van fundamentele transformatie van de maatschappij was en is nog steeds geen sprake.

Wat bracht dat veranderingsproces op gang? Diepe onvrede vanuit de armen, zoals die in de opstand van februari 1989 merkbaar was geworden. Chavez kwam op omdat hij de onvrede erkende en er stem aan proeerde te geven. Eerst probeerde hij een staatsgreep. Die mislukte, maar hij werd er prompt de held van veel armen mee. Toen vormde hij een soort sociaaldemocratische partij en won ermee de verkiezingen. Er kwam een voorzichtig hervormingsprogramma op gang, met vooral een flinke grondwetsherzieninng, met ruimte voor referenda en tussentijdse terugroepbaarheid. Qua grondwet is Venezuela sindsdien eerder méér dan minder democratisch dan bijvoorbeeld Nederland met hooguit een raadgevend referendum en een ongekozen staatshoofd. Maar het bewoog zich allemaal binnen liberaal-democratische verhoudingen, en sociaal gezien veranderde er nog maar weinig.

Dat veranderde vanaf 2002. Toen hield de elite een groot protest, waarbij de ermee verbonden vakbonden zelfs een staking op poten zetten. Straatprotest, botsingen tussen Chavistas en tegenstanders waarbij rechts de schuld voor geweld dat ze zelf pleegde in de schoenen van Chavistas legden, leidden tot grote spanning. In die situatie kwam er vanuit de rechtse oppositie een staatsgreep tegen Chavez, waar de VS medeplichtig aan was. Chavez werd afgezet en opgesloten. Maar dat duurde niet lang. Binnen enkele uren begonnen aanhangers van Chavez de straat op te gaan en diens terugkeer te eisen. Ordetroepen vielen de betogers aan, maar die bleven komen. Chavez weigerde in tussen om officieel af te treden. Binnen 48 uur zakte de staatsgreep in elkaar en was Chavez weer president. Dat had hij te danken aan de honderdduizenden demonstranten die met gevaar oor eigen leven de staatsgreep versloegen door er een vleugje revolutie tegen in stelling te brengen. Deze gebeurtenissen duwden Chavez en zijn hervormingsprogramma naar links. Er kwamen allerlei programma’s voor gezondheidszorg, woningbouw voor armen, onderwijs en schoon water. Die hebben het bestaan van miljoenen daadwerkelijk minder beroerd gemaakt.

Maar de economische elite bleef machtig. Chavez nationaliseerde onder druk weliswaar een aantal bedrijven, maar doorgaans met compensatie voor voormalige eigenaars En de staat die een deel van de economie in handen had of kreeg, werd van bovenaf bestuurd, waarbij vriendjespolitiek en corruptie óók onder hooggeplaatste Chavistas schering en inslag waren. Druk van onderaf dreef het proces dus wel naar links, maar de regie bleef in handen van een nieuwe politieke elite, ede omvorming van zijn beweging in een Verenigde Socialistische Partij van Venezuela veranderde daar evenmin iets aan als het officieel uitroepen, in 2005, van een “Socialisme van de Eenentwintigste Eeuw” als doelstelling.

Er is geen reden om geringschattend te doen over de verbeteringen voor de armen die zijn bereikt. Wie eerst geen stromend en schoon water had en nu wel, wie eerst haar kinderen niet naar een redelijke school kan sturen en nu wel, wie vroeger geen kliniek met toegankelijke gezondheidszorg in de wijk had en nu wel, weet het verschil. Wen ja, op allerlei plekken was het mogelijk om over de uitvoering van sociale programma’s mee te praten. Maar, omdat het hele proces via een hiërarchisch bureaucratisch staatsapparaat gerund bleef worden, omdat de positie van de economische elite in essentie in tact bleef (en de regering met die elite ook zaken deed) en omdat het hele proces binnen de context van een markteconomie bleef plaatsvinden, was en bleef het onzinnig om hier daadwerkelijk van een sociale revolutie te spreken, zoals zoveel fans deden.

Opvallend was ook de reactie zodra arbeiders, boeren, inheemse gemeenschappen zelf initiatieven namen en zich niet meer met bescheiden beloften lieten paaien. Niet alleen kregen ze dan repressie van conservatieve stukken staat – op deelstaat- en lokaal niveau vaak nog in handen van de oude elites, de ‘oppositie’ en dergelijke. Chavez en diens bestuurders konden er zelf ook wat van. Autonome volksbewegingen van onderaf – de enige garantie voor dieper gaande sociale verandering in revolutionaire zin – ondervonden van Chavez en diens regering weinig waardering, veel tegenwerking en soms regelrechte onderdrukking. Het is iets waar veel van Chavez’ linkse fans veel te weinig oog hebben, maar waarvoor uit anarchistische richting herhaaldelijk en hardnekkig is gewaarschuwd.

Bij de negatieve houding vanuit het officiële Chavisme tegenover autonoom volksverzet spelen economische keuzes een sleutelrol. Ontginning en winning van mijnbouwgrondstoffen speelt een forse rol in die keuzes. Winning van grondstoffen door mijnbouwbedrijven botst nogal eens met het bestaan en ontplooiing van inheemse gemeenschappen die in de beoogde mijnbouwgebieden wonen, wiens rechten weliswaar in de grondwet verankerd zijn maar wiens belangen in de praktijk nogal eens onder de voet gelopen werden. Zeer recent kende zo’n conflict zelfs een dodelijke afloop. Op 3 maart, vlak voor de dood van Chavez dus, vermoordden onbekenden een prominent activist van de Yukpa-gemeenschap. Die vocht voor erkenning en afbakening van haar landrechten, nadat president Chavez in november vorig jaar bekend had gemaakt dat er 36 miljoen ton steenkool gewonnen zou gaan worden in gebieden waar inheemse gemeenschappen woonden en leefden. Plaatselijke bestuurders kregen steun van ministers in Chavez’ regering in een demagogische campagne tegen de strijd waarin de Yukpa-gemeenschap was verwikkeld. Wie de moord heeft gepleegd, en wellicht in wiens opdracht, is onbekend. Maar Chavista-bestuurders dragen minstens verantwoordelijkheid voor het politieke klimaat waar zoiets mogelijk is. De provincie waar de Yukpa wonen en de moord is gepleegd, wordt door Chavistas besuurd, niet door politici van de oppositie. Het anarchistische blad El Libertario berichtte over dit alles, de website Venezuelanalysis ook, maar veel minder diepgaand. Wel weet die site te melden dat de regering diep geschokt is en dat er een onderzoek komt. Tja.

Tegen precies dit soort van achtergronden zijn veel van de posthume steunbetuigingen toch wel wrang. Zo is er het mooi geschreven artikel van Tariq Ali in de Guardian: “Hugo Chavez and me”.  Ja, hij heeft de man herhaaldelijk gesproken, er was waardering tussen die twee. Het is één en al lof, plus afwijzing van radicale kritiek. Hij citeert Chavez: “Ik accepteer niet dat we leven in het tijdvak van proletarische revoluties. Dat moet allemaal herzien worden. De werkelijkheid vertelt ons dat elke dag. Richten we ons in Venezuela vandaag op de afschaffing van de privé-eigendom of op een klassenloze maatschappij? Ik denk het niet.” Tariq Ali vind het best, en eindigt zijn stuk als volgt: “Zijn aanhangers, de armen in heel het continent en daarbuiten, zullen he zien als een politiek leider die hen politieke rechten beloofde en leverde tegenover zware tegenstand, als iemand die voor hen vocht en won.” Ali is duidelijk zo ‘n aanhanger – en wat hij schetst is een proces waarin Chavez het actieve element is, en waarin de armen en de aanhangers ontvangers zijn van zegeningen, geen mensen die het heft werkelijk in eigen hand aan het nemen zijn. Maar precies dat tweede – het heft in eigen handen nemen – is wezenlijk om zelfs de beperkte veranderingen die zijn bereikt, te grondvesten en uit te bouwen. Mike Gonzales heeft dat scherp in het vizier in zijn redelijk afgewogen en scherpe beschouwing van zijn hand die Socialist Worker gisteren naar aanleiding van Chavez’ dood publiceerde.

Deze top-down-visie doortrekt eigenlijk heel veel van de linkse steunbetuigingen. Soms gaat dat griezelig ver. Een George Galloway, links Brits politicus, die zijn kritiekloze hymne aan Chavez besluit met: “Hij zal herinnerd worden als een man die leefde en stierf voor zijn volk”- die dodelijke ziekte onderging hij ‘voor zijn volk’? Was het een soort kruisdood? – als een paratrooper, een tankcommandant, een president. Hasta Siempre, Comandante. Presente.” Buigen voor de commandant, ik vertik het en ik vind dat we dat allemaal maar beter kunnen vertikken, want het maakt ons zoveel kleiner als het Chavez postuum groter maakt. Een ongezonde houding, waarin linkse mensen zich als wees opstellen zodra de Grote Leider wegvalt.

Deze laatste kritiek geldt echter niet Chavez op zich, maar een te groot deel van links dat zich als fanclub opstelt. Over de erfenis van Chavez zegt dat nog niet zoveel. Die nalatenschap heeft vooral iets dubbelzinnigs, “een tegenstrijdige erfenis”, in de woorden van Bill Weinberg op het blog van World War IV Report. Verbeteringen ten gunste van de armen, maar geen fundamentele omvorming van de maatschappij. De vraag is dan ook niet of we hem postuum steunen of moeten aanvallen. De vraag is hoe we die omvorming wel dichterbij brengen. El Libertario verwoordt het als volgt: “Noch in rouw, noch in viering – tijd dat de sociale strijd autonoom wordt!” Inderdaad. Geen rouwbeklag als was het een verloren vriend. Geen feestvreugde als was het onze grootste vijand. Doorgaan met de strijd zelf dus, verwelkomen en verdedigen wat er langs die weg behaald wordt – zonder op welke hooggeplaatste held ook te rekenen. Dat lijkt me de kern.