zondag 24 juni 2012
In Paraguay heeft afgelopen vrijdag een soort staatsgreep plaatsgevonden. Die richtte zich rechtstreeks tegen de ietwat linkse president Fernando Lugo, die plaats moest maken voor zijn vicepresident Federico Franco. Maar het echte doelwit is de veranderingswil die de president symboliseerde, en de dreiging die de traditionele elites voelden uitgaan van een arme bevolking die niet enkel wacht op zegeningen van een links presidentschap, maar zelf voor haar rechten op aan het komen was. Dat is althans wat uit de gang van zaken valt af te lezen.
Wat is er precies gebeurd? Afgelopen vrijdag kwam de Senaat van Paraguay bijeen om een afzettingsprocedure tegen de president te starten. Die kreeg slechts 24 uur van te voren te horen wat hem te wachten stond, en had dus nauwelijks tijd om een verdediging voor te bereiden. Een verzoek van zijn advocaten om 18 dagen tijd om die verdediging voor te bereiden, werd afgewezen. Dit alleen al maakt de procedure tot een aanfluiting. Lugo liet het niet aankomen op een confrontatie, en legde dezelfde dag nog zijn ambt neer. Bisschoppen waren van te voren nog even bij Lugo langs gegaan, en ze hadden afgesproken dat Lugo een botsing uit de weg zou gaan, “om een bloedbad te voorkomen.”
Wat was de aanleiding tot de staatsgreep? De Senaat besprak vier klachten. De meeste publiciteit kreeg een poging van politie om boeren van een stuk land dat ze bezet hadden, te verdrijven. Bij die botsing kwamen 17 mensen om het leven. In de berichtgeving van Volkskrant en Aljazeera over de coup ontbreekt iets over de samenstelling van het dodental: zeven van hen waren, zo bericht Mark Weisbrot, politieagenten. De landloze actievoerders hadden zich dus bepaald niet zonder slag of stoot laten verdrijven. Of de Senaat problemen had met het bloedvergieten op zich? Twijfelachtig. Maar een mooi excuus om een linkse president te wippen was het ook.
De drijfveren achter de staatsgreep worden duidelijker bij de drie andere aanklachten. Lugo zou linkse groeperingen de gelegenheid hebben gegeven om een bijeenkomst op een legerbasis te beleggen. Hij zou 3000 arme boeren de gelegenheid hebben gegeven om een soja-farm te bezetten; en hij zou niet hard genoeg zijn opgetreden tegen een linkse guerrillagroep. Het beeld is duidelijk: Luga werd verweten dat hij armen en linkse bewegingen kans gaf zich te organiseren; Luga was een bedreiging voor de oude elite, die hem tot dan toe min of meer had gedoogd. Lugo moest weg, en dat gebeurde via een parlementaire coup.
Daarmee kwam een voorlopig eind aan een presidentschap van een man die, in het kielzog van Chavez in Venezuela, Correa in Ecuador en Morales in Bolivia, als vierde links staatshoofd in het zadel was gekomen. Hij was een bisschop, maar geen gewone: hij stond onder invloed van de radicale bevrijdingstheologie, die een versie van het katholicisme had ontwikkeld waarin de waardigheid van de armen, en de strijd voor sociale rechtvaardigheid, prioriteit kreeg. In 2008 won hij presidentsverkiezingen. Maar in het parlement moest hij samenwerken met een overwegend rechts parlement. Hij kon dan ook niet zo veel, en heeft eerder met staatsgreeppogingen te maken gehad. Rechtse politici waardeerden het ook niet dat hij vooral linkse politici in zijn regering opnam. Intussen wachtten delen van de arme bevolking niet op zegens uit het presidentiële paleis, maar organiseerden zelf actie. Genoemde landbezettingen door arme boeren zijn daarvan een voorbeeld.
Paraguay lijkt met de staatsreep terug naar af. En ‘terug naar af’ is, gezien de geschiedenis van het land, een nogal macaber idee. Het is sowieso een straatarm land, met enorme sociale tegenstellingen, arme boeren tegenover grootgrondbezitters, indiaanse gemeenschappen die genocidaal zijn behandeld, en een kleine stedelijke arbeidersklasse. Het was door de jaren heen bijna een karikatuur van de Latijns-Amerikaanse bananenrepubliek. Het is zeer lang door een reeks griezelige dictaturen bestuurd. De laatste en meest beruchte was Stroessner, die pas in 1988 op zijn oude dag opzij werd geschoven, waarna een heel voorzichtig liberaal-democratisch hervormingsprogramma werd ingezet.
Dat er een voorzichtig linkse president als Lugo werd gestoken, is al een enorme doorbraak, en de weerstand tegen zefs de meest beperkte verbeteringen voor de bevolking die de elite bood, is niet verbazend. De grootste weerstand van rechts – we zagen het al – richt zich echter eerder tegen uitingen vanuit de bevolking zelf die verandering begint af te dwingen, dan tegen de president die van die veranderingswil symbool, boegbeeld maar geen gangmaker is. Die confrontatie bijvoorbeeld rond het bezette landgoed waarbij 17 doden vielen: de president is niet voor de landbezetting verantwoordelijk. Ook niet rechtstreeks voor het politiegeweld ertegen trouwens, en sowieso geloof ik niet dat het politiegeweld zelf de verontwaardiging van rechts wekte. Hooguit het feit dat het geweld minder effectief was dan gebruikelijk, met dus 7 doden aan politiezijde.
Er is intussen veel woede over de staatsgreep. Een deel ervan komt van presidenten en regeringen in Zuid-Amerika. Die zien er een vervelend precedent in hoe ook zij opzijgeschoven zouden kunnen worden, bijvoorbeeld als hun beleid sterke elite-krachten niet aanstaat. Mensen die via legale en electorale wegen aan de regering komen, houden er vaak niet van als die legaliteit zomaar opzijgeschoven kan worden. Constitutionalisme en legalisme is wat de afkeuring vooral drijft, al zal voor mensen als Chavez meespelen dat ze in Lugo een geestverwant zien wiens verdwijnen ze betreuren. Aar ook rechtse presidenten wijzen de staatsgreep in Paraguay af.
Wie de staatsgreep ook afwijzen, en dat is veel interessanter: flinke delen van de bevolking. Tijdens de afzettingsprocedure waren er al boze aanhangers van Lugo in de hoofdstad op straat. Hun actie werd door politie te aard en waterkanonnen beantwoord. De Volkskrant maakt melding van oproepen tot demonstratie en staking uit protest, en citeert demonstranten die roepen: “wij zullen geen enkele andere president erkennen.” Die reactie van aanhangers is gezond en hoopvol, maar tegelijk dubbel. Gezond, omdat er een afwijzing van staatsgrepen en rechtstreeks autoritair bestuur uit blijkt. Of je nu verkiezingen wel of niet als vehikel voor verandering ziet, het opzij schuiven van gekozen politici omdat ze het volk teveel speelruimte gunnen is natuurlijk onaanvaardbaar. Gezond is de reactie omdat ze de aanval op deze linkse president opvatten als een aanval op henzelf, op het beetje meer ruimte en waardigheid die ze onder Luga hebbe verworven. Dubbel, omdat er ook een soort afhankelijkheid van links leiderschap uit blijkt. De ontwikkeling laat echter juist zien dat dit linkse leiderschap zelf onmachtig is om rechts echt terug te dringen.
Het is goed dat de demonstranten geen enkele andere president erkennen dan degenen die zij hebben gekozen. Het zou nog beter zijn als zich onder hen het gevoel ontwikkelde datook die linkse president voor hun eigen bevrijding niet noodzakelijk was, dat ze zichzelf konden bevrijden en besturen ook. Maar de protesten – ter verdediging van Lugo maar vooral van zichzelf en elkaar – zijn in dat proces wel degelijk een stap in de goede richting. Want terwijl Lugo verontwaardigde verklaringen aflegt maar zich intussen in de praktijk neerlegt bij de rechtse coup, zijn het doodgewone mensen die nu in actie zijn, hun nek uitsteken, en de repressie trotseren. Net als in Honduras in de zomer van 2009 waar rechts een president verdreef is het de kracht van dit volksverzet zélf die de staatsgreep kan doen mislukken en een verdergaand veranderingsproces van onderop kan aanjagen. In Honduras is dit na weken van heftige strijd niet gelukt. Of de kracht van het volksverzet in Paraguay sterk genoeg is om daar een gunstiger uitkomst binnen bereik te brengen? Niets staat vast, maar zolang er gestreden wordt is de zaak niet hopeloos.
Meer lezen
De website Upside Down World houdt het nieuws over Latijns-Amerika, en dus ook over Paraguay, vanuit een strijdbaar links perspectief bij; via die site vond ik ook het genoemde stuk van Weisbrot, en je kunt er ook een verslag van het politieingrijpen tegen landbezettende boeren aantreffen. In dat verslag is er trouwens van 18 doden, niet van 17, sprake, met daaronder 11 boeren. Ongetwijfeld vind je op die site meer als er belangrijke ontwikkelingen zijn.
Op de website van de Council for Hemispheric Affairs (COHA), een danktank die zich uit gematigd-links perspectief met Latijns-Ameika bezighoudt, staan inmiddels enkele achtergrondstukken over de ontwikkelingen. Uit “Paraguay ‘s Nascent Occupy Movement Cut Short by Political Crisis” blijft dat het de afkeer die de landbezettingsacties van arme boeren, maar ook allerlei andere protestacties, bij rechts opriepen, motor achter de verdrijving van Lugo zijn geweest. We lezen er meer over de aanloop van de staatsgreep. Het artikel spreekt van “een succesvolle golf van protest gemodelleerd naar de Occupy Beweging”. We zien hier in zekere zin dan ook een staatsgreep gericht tegen Occupy. Een wat wrang compliment, dat wel.
Een tweede stuk op COHA, “Land Reform Issues Intensify as Paraguay Enters Into Crisis”, gaat dieper in op de sociale wortels van de crisis: de ongelijke verdeling van grond, de pogingen daar wat aan te doen, de machteloosheid en de concessies aan gevestigde belangen waartoe Lugo – populair geworden juist omdat hij landhervorming ten gunste van de armen beleitte – overging. Beide artikelen dateren van na het opstarten van de afzettingsprocedure, maar vóór het opstappen van Lugo.